fitosocjologia

Fitosocjologia to dziedzina nauki zajmująca się badaniem fitocenoz (zbiorowisk roślinnych). Narzędziem badawczym są m.in. abstrakcyjne byty grupujące na określonych zasadach wiele podobnych, posiadających wspólne cechy fitocenoz. Takie wzorcowe zbiorowiska roślinne to fitocenony (dość abstrakcyjny, wyidealizowany koncept zbiorowiska roślinnego).

Fitosocjologia zajmuje się też tworzeniem systemów klasyfikacji zbiorowisk roślinnych. W Polsce najczęściej przyjmowana jest metodologia fitosocjologiczna szkoły francusko-szwajcarskiej (Brauna-Blanqueta). Poniżej definiowane terminy należą do tej metodologii.

Praktyczne zastosowania fitosocjologii są głównie związane z tym, że fakt występowania na danym terenie fitocenozy będącej określonym zbiorowiskiem roślinnym jest czułym bioindykatorem (fitoindykatorem) warunków siedliskowych i procesów zachodzących w tym siedlisku.

Fitocenoza to realnie istniejące, konkretne zbiorowisko roślinne (płat roślinności), będące roślinnym składnikiem pewnego konkretnego ekosystemu (biocenozy). W podobnych warunkach siedliskowych powstają podobne fitocenozy.

Określoną fitocenozę opisuje się przy pomocy zdjęcia fitosocjologicznego.

Fitocenoza to podstawowy, realnie istniejący obiekt badawczy w dziedzinie nauk botanicznych - fitosocjologii.

Pojęcie zbiorowisko roślinne bywa utożsamiane z fitocenozą, w takim ujęciu jest to byt realny, konkretnie istniejące zbiorowisko roślin; w precyzyjnym ujęciu jest to pojęcie abstrakcyjne (nazwana, idealna, wzorcowa fitocenoza konkretnego typu ale bez przypisania rangi systemu) stosowane w fitosocjologii. Zbiorowiska roślinne w abstrakcyjnym rozumieniu (zwane także fitocenonami) są przedmiotem klasyfikacji i budowania systemu syntaksonomicznego. W szczególności konkretne, realnie istniejące zbiorowisko roślinne (fitocezonę) można sklasyfikować jako przynależną w systemie do określonego zespołu (Ass.), związku (All.), rzędu (O.) lub klasy (Cl.) tego systemu.

Syntakson w systemie klasyfikacji zbiorowisk roślinnych każda jednostka systematyczna (tj. niezależnie od jej rangi). Odpowiednik pojęcia takson w klasyfikacji gatunków.

Syntaksonomia to tworzenie (nazywanie, opis) syntaksonów i określanie ich pozycji w systemie sytaksonomicznym.

Syntaksony są ułożone hierarchicznie (poziomowi w hierarchii odpowiada też końcówka nazwy i sposób jej tworzenia).

Hierarchia w tym systemie ma 4 wymagana poziomy, od najwyższego idąc: klasa (Cl.), rząd (O.), związek (All.) oraz zespół (Ass.). Pozostałe poziomy systemu mają charakter pomocniczy i nie w każdym wypadku występują.

Wyróżnionym syntaksonem jest zespół (Ass.) - jego pozycja odpowiada pozycji gatunku w taksonomii. Syntaksony poniżej zespołu nie mają już własnych gatunków charakterystycznych.

skrót	syntakson	końcówka	przykład
Cl.	klasa Class	-etea	Querco-Fagetea
SubCl., SCl.	podklasa SubClass	-enea
O.	rząd Order	-etalia	Fagetalia sylvaticae
All.	związek Alliance	-ion	Alno-Ulmion
SubAll., SAll.	podzwiązek SubAlliance	-enion	Alnenion glutioso-incanae
GrAss.	grupa zespołów
Ass.	zespół Association	-etum	Fraxino-Alnetum
SubAss., SAss.	podzespół SubAssociation	-etosum
Zb.	zbiorowisko		Galio odorati-Fagetum
facja	facja	-osum

Termin facja (postać, obraz) stosuje się w opisie konkretnego zbiorowiska należącego do zespołu, w przypadku gdy dominuje w nim ilościowo (lub wizualnie) jeden gatunek. Facja nie jest jednostką syntaksonomiczną; jednak niesie informację o strukturze konkretnego zbiorowiska.

Zespół (Ass.) to syntakson posiadający własną charakterystyczną kombinację gatunków (ChSC) tj. posiadający przynajmniej jeden własny gatunek charakterystyczny (Ch Ass.). Zespół jest podstawową jednostką klasyfikacji zbiorowisk roślinnych - pełni tę samą rolę co gatunek w taksonomii. Jednostki niższego rzędu (tj. podzespół SubAss. i zbiorowisko Zb.) nie mają własnych gatunków charakterystycznych, jedynie gatunki wyróżniające.

Zespół centralny związku to termin niekiedy użyteczny, służący głównie do wskazania typowego zespołu w obrębie grupy lub związku zespołów. W ścisłym ujęciu nie ma on własnych gatunków charakterystycznych ponieważ jego charakterystyką jest definicja jednostki nadrzędnej. Pozostałe zespoły jednostki nadrzędnej są bardziej specyficzne, z uwagi na własne gatunki charakterystyczne.

Analogicznie w obrębie rzędu można mówić o związku centralnym. W obrębie klasy o rzędzie centralnym.

Sytanksony poniżej zespołu nie mają gatunków charakterystycznych i są określane za pomocą gatunków wyróżniających. Ich znaczenie jest głównie praktyczne, nie klasyfikacyjne. Są pomoce w opisie roślinności i jej ekologicznej waloryzacji.

W zależności od wyboru głównego czynnika zmienności, można definiować jednostki podziału poniżej zespołu w aspekcie:

zmienności lokalnosiedliskowej (głównych czynników abiotycznych: żyzności, wilgotności, stosunków cieplnych itd.): wyróżnia się: podzespoły (Subass.), warianty, podwarianty, stopnie;

zmienności geograficznej (gradient makroklimatyczny i uwarunkowanie historyczne): zespoły regionalne (w obrębie grupy zespołów lub szeroko ujętego zespołu zbiorowego), odmiany geograficzne (rasy) i rzadko postaci lokalne;

formy wysokościowe wyróżniane w aspekcie piętrowym, np. forma wyżynna, forma dolnoreglowa, forma subalepejska itd.;

fazy zespołu wyróżniane w aspekcie dynamiczno-rozwojowym : np. faza inicjalna, faza optymalna, faza schyłkowa (terminalna), faza degeneracyjna, faza regeneracyjna.

Gatunki diagnostyczne formalnie wyróżniają dany syntakson. Rozróżniamy dwie grupy gatunków diagnostycznych: gatunki charakterystyczne (z "punktem ciężkości" w danym syntaksonie, często mało liczne ale o wysokiej wierności) i gatunki wyróżniające (różnicujące z pokrewnymi syntaksonami).

W numerycznej metodzie Cocktail gatunek diagnostyczny może być synonimem gatunku charakterystycznego, ponieważ jedynym wyznacznikiem jest wysoka wierność, jednak może też być diagnostycznym dla kilku syntaksonów w tym samym syntaksonie nadrzędnym.

Typowy płat danego syntaksonu jest dobrze opisywany przez charakterystyczną kombinację gatunków (ChSC) (gatunki diagnostyczne + towarzyszące o dużej stałości).

ChSC to zestaw składający się z:

1. gatunków charakterystycznych danego syntaksonu i gatunków charakterystycznych jednostek nadrzędnych,

2. gatunków wyróżniających (!tylko danego syntaksonu),

3. gatunków towarzyszących o najwyższych stopniach stałości - występujących w ponad 60% badanych fitocenoz danego typu (IV i V stopień stałości) i/lub z III stopniem stałości; określa się je też mianem gatunków stałych.

W płatach zespołów przekształconych zanikają gatunki diagnostyczne na rzecz obcych danej fitocenozie. W fitocenozach przejściowych znajdą się gatunki ChSC z dwóch lub większej liczby jednostek syntaksonomicznych.

Gatunek charakterystyczny (Ch.) dla danego syntaksonu ma na pewnym terytorium punkt ciężkości występowania w obrębie tego syntaksonu (w porównaniu do innych syntaksonów tej samej rangi występujących na danym terytorium). Punkt ciężkości występowania oznacza:

1. wyłączne lub prawie wyłączne występowanie w fitocenozach danego syntaksonu — gatunki wyłączne (wierność 5) — w praktyce przypadki tak wiernych gatunków są jednostkowe; w ujęciu Szafera i Pawłowskiego^[73.1][562] do tej grupy zalicza się gatunki o zdecydowanie wyższej stałości i/lub ilościowości w danym syntaksonie niż w innych syntaksonach tego samego terenu; ujmując to formułą logiczną gdzie: St - stałość, I - ilościowość, AND, OR, = - operatory logiczne, np. r-2 przedział od r do 2:

( St = 4—5 AND I = 3—5 AND w innych zespołach ( ( St = (0) 1 AND I = (0)r—2 ) LUB ( St = 1—2 AND I = r—1 ) ) )
OR
( St = 4—5 AND I = r—2 AND w innych zespołach ( St = (0) 1 AND I = (0)r(—1 (2)) ) )
OR
( St = 1—3 AND I = dowolne AND w innych zespołach brak lub wyjątkowo )

2. istotnie większy stopień stałości i ilościowości w danym syntaksonie w porównaniu z innymi syntaksonami tego samego terenu — gatunki wybiórcze (wierność 4); w ujęciu Szafera i Pawłowskiego:

( St = 4—5 AND I = 3—5 AND w innych zespołach ( ( St = 2—3 AND I = r—2 ) LUB ( St = 3—4 AND I r—1 ) LUB jako relikty wcześniejszych zespołów lub gatunki pionierskie ) )
OR
( St = 4—5 AND I = r—2 AND w innych zespołach ( St = 2—3 AND I = r—1 (2) ) )
OR
( St = 3—4 AND I = r—2 AND w innych zespołach ( St = 1—2 (3) AND I = r—1 (2) ) )
OR
( St = 1—3 AND I dowolna AND w innych zespołach ( St znaczna mniejsza AND I zwykle niższa )

3. występowanie z wyraźnie większą liczebnością lub wyższym pokryciem w fitocenozach danego syntaksonu choć z tą samą stałością (lub wyższą) niż w innych syntaksonach tego samego terenu, często też z większą żywotnością — gatunki przenoszące (wierność 3); w ujęciu Szafera i Pawłowskiego:

( St dowolna AND I = 3—5 AND w innych zespołach ( St równie wysoka AND I = r—2 ) )
OR
( St dowolna AND I dowolna AND w innych zespołach ( St i I wyraźnie mniejsze OR St i I nieco mniejsze OR I niższa z osłabioną żywotnością ) )

Większe nasilenie tych cech określa większą wierność (Fi) danego gatunku. Wierność wiąże się ze stosunkowo węższą tolerancją danego gatunku na czynniki środowiskowe i optimum dla takiego gatunku wypada w warunkach fitocenozy jedynie określonego syntaksonu.

Często dany gatunek może charakteryzować się wysoką wiernością na mniejszym terytorium niż zasięg danego syntaksonu, wtedy mówimy o gatunkach charakterystycznych regionalnie lub lokalnie. Jest to jeden z czynników sprawiających iż dla określonego syntaksonu, w różnych opracowaniach, podawane są nieco odmienne zestawy gatunków charakterystycznych.

Gatunek charakterystyczny określany jest jedynie przez wierność dla danego syntaksonu na poziomach 5-3. Często są nimi gatunki rzadkie (o niskiej stałości), o małej liczebności w fitocenozach danego syntaksonu.

Najniższą jednostką systemu posiadającą jeszcze własne gatunki charakterystyczne jest zespół. Dla oznaczenia gatunków charakterystycznych stosuje się skróty, odpowiednio: ChAss. (gatunki charakterystyczne zespołu), ChAll. (gatunki charakterystyczne związku zespołów), ChO. (gatunki charakterystyczne rzędu zespołów), ChCl. (gatunki charakterystyczne klasy zespołów).

Gatunki obojętne (wierność 2) występują z podobną stałością, ilościowością i żywotnością w większej niż jeden liczbie syntaksonów danego terenu.

Gatunki obce (wierność 1; St = 1 AND I = r—1) pojawiają się sporadycznie, przypadkowo, w miejscach nietypowych dla swojego występowania, w miejscach zaburzonych lub na brzegach płatu roślinności, czasem jako relikty wcześniejszych zbiorowisk na tym terenie; przeważnie ich żywotność jest obniżona i stałość i/lub ilościowość w innych zespołach tego samego terenu wyraźnie wyższe.

Służą diagnozie syntaksonu lub grupy syntaksonów - wyróżniając ją przez fakt niewystępowania w porównywanych syntaksonach. Mogą to być jednocześnie gatunki charakterystyczne ale częściej są to gatunki o szerszej amplitudzie socjologiczno-ekologicznej.

Syntaksony poniżej zespołu (Ass.) nie posiadają własnych gatunków charakterystycznych i są wyróżniane wyłącznie w oparciu o gatunki wyróżniające.

Gatunki towarzyszące nie będące gatunkami charakterystycznymi dla danego syntaksonu ale mające wysoką stałość występowania w fitocenozach danego syntaksonu. Zwykle charakteryzują się szeroką amplitudą socjologiczno-ekologiczną.

Gatunki przypadkowe, to takie gatunki niecharakterystyczne, które mają niski stopień stałości występowania w fitocenozach danego syntaksonu.

Stałość to częstość występowania gatunku w obrębie syntaksonu.

Trzeba dobrze zrozumieć znaczenie tej cechy - jest ona kluczowa dla innych ważnych definicji.

Stałość gatunku mówi o tym z jakim prawdopodobieństwem spotkamy dany gatunek w fitocenozach należących do danego syntaksonu. Np. mając zbadane kilkadziesiąt fitocenoz określonego typu, gatunki bardziej stałe spotkamy w większym procencie przebadanych fitocenoz danego typu.

Stałość ujmuje się w procentach i klasyfikuje w przedziałach skali V-I (każdy przedział to 20%): V — 100-80%, IV — 80-60%, III — 60-40%, II — 40-20%, I — 20-1%, poniżej 1% oznacza się jako +, niekiedy pojedyncze pojawienie wśród zdjęć jako !^[7].

Za gatunek stały danego syntaksonu uważa się te występujące w ponad 40% zdjęć (stałość III lub IV), a za wysoce stały gdy występuje w ponad 80% zdjęć (stałość V)

Zdjęcie fitosocjologiczne to sformalizowane narzędzie opisu fitocenozy. Nie ma nic wspólnego ze zdjęciem fotograficznym; termin ten jedynie metaforycznie oddaje istotę narzędzia - umożliwiającego uzyskanie pełnego opisowego obraz fitocenozy.

Pora wykonania zdjęcia fitosocjologicznego wynika z postulatu odnotowania wszystkich występujących w fitocenozie gatunków roślin. Stwierdzenie ich jest możliwe gdy są rozwinięte części nadziemne, a oznaczenie łatwiejsze (lub w ogóle możliwe) gdy kwitną.

Wykonanie zdjęcia fitosocjologicznego polega na:

1. wyborze możliwie jednorodnego i reprezentatywnego płata roślinności danej fitocenozy; kształt płata jest dowolny, choć ze względów praktycznych zwykle prostokątny; zdjęcie obejmujące niejednorodną roślinność (np. fragment lasu i przylegającej polany jednocześnie, roślinność strefy przejściowej dwóch fitocenoz) nie ma wartości fitosocjologicznej,

2. dobór odpowiedniej wielkości obszaru zdjęcia; wielkość zależy od rodzaju fitocenozy (jej bogactwa florystycznego) i od wielkości budujących ją roślin;

dla pełnej charakterystyki danej fitocenozy (tj. aby możliwe było stwierdzenie (prawie) wszystkich występujących w niej gatunków) są to określone niżej powierzchnie^[49][562]:

typ zbiorowiska	zalecana powierzchnia w metrach kwadratowych	pora wykonania zdjęcia
lasy - warstwa drzew	500-2500
runo bogatych lasów mieszanych	100-200	czerwiec lub dwukrotnie (wiosną i latem) z uwagi na geofity wczesnowiosenne
runo leśne	100-400	latem do września (jeśli można zignorować nieliczne geofity wczesnowiosenne)
murawy kserotermiczne	50-100	czerwiec-lipiec
zbiorowiska ruderalne	25-100
zbiorowiska segetalne (chwasty upraw)	25-100	krótko przed żniwami; zważać na obumarłe wczesnowiosenne przetaczniki (Veronica), wiosnówkę pospolitą (Draba verna) itp. lub wykonać pierwsze zdjęcie wiosną
łąki, pastwiska	10-25	dla łąk wiosna przed pierwszym koszeniem tj. zwykle w końcu maja - na początku czerwca; na łąkach ekstensywnych, koszonych późno lub sporadycznie, zdjęcia można wykonywać latem a nawet jesienią; pastwiska - od późnej wiosny do jesieni
szuwary i wrzosowiska	10-25
pastwiska	5-10
zbiorowiska mchów	1-4	cały rok, ze względu na sporogony łatwiej w okresie zimowo-wiosennym
zbiorowiska porostów	0.1-1	cały rok

gdy celem jest identyfikacja (oznaczenie) zbiorowiska (a nie wykonanie pełnego zdjęcia) stosowane powierzchnie mogą być mniejsze; mniejsza powierzchnia może też wynikać ze specyfiki zbiorowisk np. większość zdjęć w pracy [62] ma rozmiar 5-20 m²

3. zanotowaniu danych ogólnych:

· dzień i dane osoby wykonującej zdjęcie,

· miejsce wykonywania zdjęcia - na tyle dokładnie aby można było w przyszłości ponownie wykonać zdjęcie tego samego płata roślinności, w przypadku powtarzania zdjęć należy możliwie trwale oznaczyć powierzchnię np. wbitymi w podłoże palikami i szkicem terenowym

· warunki fizyczne (wystawa (ekspozycja) i nachylenie stoku w stopniach, wysokość nad poziomem morza, ogólna charakterystyka podłoża, rodzaju gleby),

4. zanotowaniu warstwowości, zbiorowiska i procentowego pokrycia w każdej z warstw,

5. w każdej z warstw z osobna, spisania wszystkich występujących gatunków roślin z uwzględnieniem w charakterystyce: ilościowości i towarzyskości, co zapisuje się w formie np.:

rodzaj gatunek 3.1 (ilościowość 3, towarzyskość 1)

rodzaj gatunek +.1 (ilościowość +, towarzyskość 1)

rodzaj gatunek + (ilościowość +, występuje skąpo)

rodzaj gatunek r (ilościowość r, czyli pojedyncze egzemplarze)

warto zanotować przypadki obniżonej żywotności inwentaryzowanych gatunków (np. nie kwitną) co może być pomocne przy określaniu zbiorowiska, świadczy bowiem że dany gatunek znajduje się w warunkach odległych od optymalnych dla jego rozwoju;

ze względów praktycznie, przy dużych powierzchniach identyfikuje się wszystkie gatunki w niewielkim fragmencie rzędu 1m², następnie uzupełnia się listę przeglądając powiększoną dwukrotnie powierzchnię itd. - np. w szeregu 1-2-4-8-16 lub 1-2-5-10-25-50 m².

Spisane powinny być zarówno rośliny naczyniowe, jak i mszaki. Oznaczenie mszaków, jako że zwykle trudniejsze, jest ważne w przypadku niektórych zbiorowisk - konieczne dla torfowiskowych. Porosty są istotne diagnostycznie dla niektórych zbiorowisk (np. bory chrobotkowe).

Żywotność to cecha określająca stopień rozwoju osobników danego gatunku. O wysokiej żywotności świadczy bujny wzrost i tworzenie dużej liczby rozgałęzień pędów, kwiatów, owoców i nasion. O niskiej żywotności świadczy skarłowacenie i ograniczenie liczby lub brak organów generatywnych.

Warto zaznaczać żywotność wyraźnie odbiegającą od normy. Między innymi dlatego, że wystąpienia gatunku z osobnikami o niskiej żywotności wyklucza go jako diagnostyczny w danym zbiorowisku.

Żywotność oznacza się za pomocą symboli umieszczanych w indeksie górnym przy liczbach oznaczających ilościowość. Stosowane są następujące symbole:

°° — bardzo niska żywotność, osobniki skarlałe, niemal nie owocujące; np. 1°° (ilościowość 1, bardzo niska żywotność),

° — niska żywotność, osobniki słabo rozwinięte,

^•• — wysoka żywotność, osobniki bujne; np. + (niskie pokrycie, wysoka żywotność),

^•• — bardzo wysoka żywotność, osobniki (nadmiernie) wybujałe; np. 2^••

w przypadku lian można oznaczyć przez ^k przypadek gdy występując okazy pnące, co świadczy o normalnym rozwoju.

Wykonując zdjęcie fitosocjologiczne rozpatruje się gatunki roślin w czterech warstwach (w każdej z osobna, tj. jeśli gatunek występuje w dwóch warstwach, w każdej będzie odnotowany). Poszczególne warstwy oznacza się małymi lub wielkimi literami A, B, C, D, gdzie:

A - warstwa drzew (ewentualnie z podwarstwami A1 - warstwa górna, A2 - warstwa dolna),

B - warstwa krzewów (w lasach to podszyt),

C - warstwa zielna (warstwa ziół)- może mieć podwarstwy: C2 - roślin niższych i C1 - wyższych np. w zbiorowiskach źródliskowych i torfowisk niskich,

D - warstwa przyziemna (warstwa mchów i porostów).

W zbiorowiskach leśnych warstwy C i D łącznie nazywa się warstwą runa. Wszystkie warstwy zwykle występują w zbiorowiskach leśnych, w nieleśnych może brakować roślin w warstwach A i B.

Dla każdej z warstw, w nagłówkowej części zdjęcia określa się zbiorcze pokrycie w procentach.

Ilościowość (stopień pokrycia i liczebność/liczba osobników) jest podstawowym parametrem określanym dla każdego gatunku inwentaryzowanego w zdjęciu fitosocjologicznym. Ilościowość każdego gatunku określa się osobno w poszczególnych warstwach.

Ilościowość określa się w skali Braun-Blanquesta od 5 do 1 oraz symbolami +, r — łączy ona określenie pokrycia (przy dużych wartościach pokrycia) z liczebnością (przy niskich wartościach pokrycia). Procentowe pokrycie określa stopień zasłonięcia (przy patrzeniu prostopadle z góry) powierzchnia częściami (łodygami i liśćmi) danego gatunku. I tak odpowiednio:

5 - dany gatunek pokrywa 75-100% badanej powierzchni a liczba jego osobników jest dowolna,

4 - dany gatunek pokrywa 50-75% badanej powierzchni a liczba jego osobników jest dowolna

3 - dany gatunek pokrywa 25-50% badanej powierzchni a liczba jego osobników jest dowolna,

2 - dany gatunek pokrywa do 25% badanej powierzchni, jeśli mniej niż 5% to liczba jego osobników jest duża (ponad 50 osobników),

stopień 2 może być rozbity na bardziej szczegółowe klasy: (2b) pokrywanie 15-25%, (2a) pokrywanie 5-15%, (2m) pokrywanie <5% przy liczbie osobników ponad 50,

1 - dany gatunek pokrywa <5% badanej powierzchni lecz liczba jego osobników jest znaczna (5-50 okazów),

+ - pokrywanie przez dany gatunek jest nieznaczne a liczba osobników jest mała (2-5 okazów),

r - pokrywanie przez dany gatunek jest nieznaczne, występuje tylko 1-2 okazy.

Termin gatunek dominujący w definicji syntaksonu oznacza stosunkowo częste występowanie wysokiego pokrycia (> 25% - stopnie 3, 4 lub 5) w znaczącej ilości zdjęć fitosocjologicznych danego syntaksonu. W opracowaniu zbiorowisk Czech^[535.1] za gatunki dominujące uznano te z pokryciem > 25% w ponad 5% zdjęć, a za silnie dominujące gdy pokrycie > 25% jest w ponad 10% zdjęć.

Towarzyskość jest dodatkowym parametrem określanym dla każdego gatunku inwentaryzowanego w zdjęciu fitosocjologicznym osobno w poszczególnych warstwach. Stopień towarzyskości może świadczyć o optymalnych warunkach rozwoju danego gatunku, jest też charakterystyczny dla gatunków intensywnie rozmnażających się wegetatywnie.

Towarzyskość nie zawsze jest podawana i często uznawana za cechę mało istotną. Tak jest w przypadku gdy określony typ zrostu (kępowy, łanowy) jest typowy dla danego gatunku oraz niewątpliwie wskaźnik towarzyskości jest w dużym stopniu skorelowany z ilościowością. Informacja o towarzyskości ma większe znaczenie w przypadkach gdy dotyczy rozwoju danego gatunku w danym zbiorowisku w odbiegający od typowego sposób lub gdy służy do opisu gatunków z natury plastycznych pod względem form wzrostu.^[562]

Towarzyskość określa się w pięciopunktowej skali Braun-Blanquesta (polskie opisy za [49]):

1 - osobniki rosną pojedynczo, odizolowane od siebie

2 - gatunek rośnie w grupach lub kępach

3 - gatunek rośnie w kępach tworzących małe płaty lub poduchy

4 - gatunek rośnie w większych płatach lub kobiercach, tworzy małe kolonie

5 - gatunek rośnie łanowo

Roślinność to zbiór wszystkich zbiorowisk roślinnych występujących na danym terenie (i/lub w określonym czasie historycznym). Nie na gruncie geobotaniki, w mowie potocznej, słowo roślinność jest używane w odniesieniu do dowolnego układu roślin.

Szata roślinna to flora i roślinność danego terenu łącznie; precyzyjny termin stosowany w geobotanice. W mowie potocznej, obecnie już jako wyszukany, wysoki termin techniczno-estetyczny, mówi się o szacie roślinnej w odniesieniu do pokrycia przez rośliny terenu, czyli o "zieleni", "pokrywie roślinnej".

Zonacja to termin w fitosocjologii opisujący lokalny, przestrzenny rozkład zbiorowisk roślinnych, w formie stosunkowo regularnego, pasowego następstwa określonych typów zbiorowisk roślinnych, wynikających z gradientu zmian najbardziej znaczących czynników siedliskowych.

Przykładem zonacji jest pasowy układ różnych zbiorowisk roślinnych w otoczeniu przejścia z lądu w toń zbiornika wodnego lub przy krawędzi obszarów solniskowych. W dynamicznych układach siedliskowych zonacja może wynikać z sukcesji ekologicznej.

Kompleks zonacyjny składa się z ogółu zbiorowisk roślinnych i stref ekotonowych (zonacyjnego układu ekotonowego). Klasycznym przykładem jest układ zbiorowisk strefy brzegowej jezior tworzony przez zespoły roślin wodnych Cl. Potametea i szuwary Cl. Phragmitetea australis.

Pojęcia zbliżone ale odnoszące się do zróżnicowania geograficznego roślinności (czynnik klimatyczny) to strefowość lub z uwagi na wysokość nad poziomem morza to piętrowość.

Ekoklina w rozumieniu fitosocjologicznym jest to rodzaj przestrzennego przejścia pomiędzy sąsiadującymi fitocenozami charakteryzujący się stopniową i równomierną zmianą składu i struktury roślinności, zgodnym z przestrzennym gradientem najistotniejszych czynników siedliskowych.

Ekoton w rozumieniu fitosocjologicznym jest to rodzaj przestrzennego przejścia pomiędzy sąsiadującymi fitocenozami charakteryzujący się ± nagłą, skokową zmianą składu i struktury roślinności, ze stosunkowo łatwymi do wyróżnienia, odmiennymi typami fitocenoz. Układ ekotonowy może być wyrazem skokowej zmiany przestrzennej najistotniejszych czynników siedliskowych lub wynikać z wewnętrznej dynamiki w biocenozie np. zaostrzonej konkurencji.

dynamika roślinności

Sukcesja ekologiczna, w szczególności jej element roślinny - sukcesja roślinności to kierunkowa, spontaniczna przemiana w czasie fitocenoz, zwykle prowadząca od zbiorowisk bardziej pierwotnych, nietrwałych i mniej skomplikowanych (o niższym poziomie organizacji), w kierunku zbiorowisk bardzie złożonych i stabilnych.

Na siedliskach wolnych od organizmów żywych zachodzi proces sukcesji pierwotnej. W fitocenozach zaburzonych lub zniszczonych zachodzi sukcesja wtórna (np. wkraczanie roślinności leśnej na porzucone tereny znajdujące się wcześniej w użytkowaniu rolnym).

Proces odwrotny do sukcesji (pod wpływem zaburzeń) to regresja ekologiczna, charakteryzuje się powstawaniem układów roślinności prostszych i mniej stabilnych.

Degradacja fitocenozy ma miejsce pod wpływem działalności człowieka lub zjawisk katastrofalnych, zwykle jest przejściowym wytrąceniem układu ze stanu wyższej organizacji, bez zmiany typu fitocenozy i objawia się zanikaniem pewnych elementów dojrzałej fitocenozy danego typu np. ubytkiem gatunków charakterystycznych i większym udziałem gatunkiem o szerokiej amplitudzie ekologicznej.

Regeneracja fitocenozy jest procesem odwrotnym do degeneracji.

Fluktuacja ekologiczna to kompleks ciągłych, nieregularnych i mozaikowych zmian w fitocenozie, bez zmiany typu zbiorowiska np. zastępowanie osobników zamierających (dynamika wewnętrzna fitocenozy).

Dość abstrakcyjne pojęcie (dynamicznego) kręgu zbiorowisk oznacza zestaw wszystkich możliwych w danym typie siedliska zbiorowisk roślinnych.

Jedno z tych zbiorowisk jest wyróżnione (i nadaje nazwę kręgowi) jako trwałe zbiorowisko naturalne do którego dążą procesy sukcesji ekologicznej po "wytrąceniu z równowagi" przez zaburzenie np. antropopresją, czynnikiem katastroficznym [? lub stosunkowo szybkimi przemianami siedliska w procesie np. lądowienia zbiornika wodnego].

W obrębie kręgu zbiorowisk danego typu siedliska zbiorowiska znajdują się w związkach dynamicznych, dążąc w serii sukcesyjnej (pierwotnej lub wtórnej) do trwałego zbiorowiska naturalnego. Zbiorowiska "po drodze sukcesji" do naturalnego są określane zbiorowiskami zastępczymi.

Metoda Cocktail jest metodą wyznaczania i definiowana syntaksonów opartą na analizie statystycznej zbioru zdjęć fitosocjologicznych i posłużeniu się regułami logicznymi w rodzaju: "x AND ( y OR z) AND NOT t pokrycie > 25%", gdzie pod literami kryją się nazwy gatunków lub socjologiczne grupy gatunków, do zautomatyzowanego wnioskowania przy pomocy programu komputerowego. Szeroko opisano praktyczne zastosowanie tej metody w opracowaniu zbiorowisk roślinnych Czech /Chytrý (2007)^[535.1]/. Z polskich prac to narzędzie zastosowano np. w monografii klasy Cl. Isoeto-Nanojuncetea /Kącki et al. (2021)^[533]/ dla wyznaczenia występujących na terenie Polski syntaksonów i dla ich opisu.

Na stronach kilku syntaksonów w atlas-roslin.pl są podane gatunki diagnostyczne (Diag.), gatunki wyróżniające (Diff.), gatunki stałe (const.) i gatunki dominujące (dom.) wyznaczone tą metodą. Są one stosownie opisane z odsyłaczem do tego hasła słownika.

Dotyczy to głównie syntaksonów dla których nie było danych o gatunkach charakterystycznych i gatunkach wyróżniających ze źródeł polskich: /Matuszkiewicz W. (2001)^[14]/, /Ratyńska et al. (2010)^[229]/ lub wskazane było ich uzupełnienie. Źródłem wtedy jest najczęściej opracowanie zbiorowisk Czech - trzeba jednak mieć na uwadze, że flora naszych południowych sąsiadów jest bogatsza, a i stosunki florystyczne w obrębie tych samych syntaksonów mogą być na terenie naszego kraju inne i gatunek regionalnie diagnostyczny w Czechach nie będzie nim w Polsce.

W wyznaczonych tą metodą syntaksonach często jest podana dodatkowa kategoryzacja gatunków na "silniej" diagnostyczne, stałe lub dominujące. Oznaczone zostało to pogrubioną czcionką. Kryteria "silności" użyte w czeskim systemie /Chytrý (2007)^[535.1]/ podane w skrócie:
• za gatunki diagnostyczne uznane są te ze współczynnikiem przywiązania phi > 0.25 a silnie diagnostyczne gdy phi > 0.50,
• za gatunki o wysokiej stałości uznano te z frekwencją > 40% (odpowiada to wierności III lub IV) a za silnie stałe te z frekwencją > 80% (odpowiada to wierności V),
• za gatunki dominujące uznano te z pokryciem > 25% w ponad 5% zdjęć, a za silnie dominujące gdy pokrycie > 25% jest w ponad 10% zdjęć.