wymowa nazw naukowych (łacińskich)
W nielicznych przypadkach podana jest znakiem długość samogłoski, tak jak w niektórych słownikach. Kreska pozioma nad samogłoską znaczy, że jest ona długa. Krótka samogłoska jest oznaczona odwróconą ku górze połową okręgu.
W praktyce jest to często nieosiągalne (potrzebne byłyby szerokie studia filologiczne) i niecelowe (chodzi o komunikatywność). Prostsze rozwiązanie to stosowanie reguł wymowy łacińskiej. Epipet zawadskii my będziemy wymawiać "zawa-dz-ki", inne nacje najpewniej "zawad-z-ski". Na stronach wielu taksonów jest akapit o nomenklaturze; w nim podano sugerowaną wymowę, ewentualnie z komentarzem co do wariantów.
Z reguł wymowy łacińskiej i tradycyjno-botaniczno-polskiej podaję to co jest często spotykane i względnie łatwe do opanowania. Należy zwrócić uwagę na:
· dla większości słów "wymawiamy wszystkie samogłoski z osobna" np. del-to-i-des a nie del-toj-des, A-i-zo-on a nie Aj-zon, Co-to-ne-as-ter a nie Co-ton-as-ter i nie Co-to-nes-ter, patrz też niżej o podziale na sylaby,
· wplatając nazwę w zdanie nie odmieniamy jej przez przypadki tj. mówimy "Widziałem Poa annua"; w żadnym razie nie mówimy "Widziałem Poę annuę"; można odmieniać w ten sposób nazwy rodzajów gdy utarły się i są częścią polszczyzny np. "Czytałem monogriafię Lilium" lub "Czytałem moografię lilii" (w tym wypadku w piśmie z małej litery).
· szczególne przypadki "odmiennej wymowy liter" w słowach łacińskich:
· c przed y, i, e, ae, oe wymawiamy jak c, np. Cirsium - "cirsium", ale ...
· w pozostałych wypadkach, w tym końcową głoskę, c wymawiamy jak k, np. np. Cucumis - "kukumis"; więc coccineus - "kokcineus"; [co ciekawe: w klasycznej mówionej łacinie, w Starożytym Rzymie, zawsze wymawiano c jak k, no ale później, w tym my botanicy po swojemu ...]
· zbitka liter ti wymawiamy ti/tj, albo (niezalecane przy nazwach roślin) ti wymawiamy cj; widać to np. w tym, że łacińskie absentia — dało polskie słowo absencja; przed spółgłoską lub w zbitkach sti, xti, tti - zawsze wymawiamy ti
Dyftongi zapisywane dwoma literami samogłosek nie tworzą osobnych sylab, są to au, ei, eu, ae, oe.
· dawne dyftongi ae oraz oe są w praktyce dwuznakami (digrafami) i wymawiamy jak jeden dźwięk, w wymowie tradycyjnej zawsze długie e (np. Poaceae - "po-a-ce-e"); w precyzyjnej wymowie (nie stosowanej w botanice) wymawia się oe→ö (układ jak do e, usta jak przy u), co jest trudniejsze, coś jakby "e trochę w kierunku y" np. aequalis - "e/ö-kwa-lis",
· w niektórych słowach zbitki liter ae i oe to nie dwuznaki i są wymawiane wtedy jako osobne samogłoski np. poeta, Hierochloe, Hippophae, (także polski aeroplan i poeta), czasem zaznaczana jest wtedy druga samogłoska znakiem umlautu np. Isoëtes,
· au wymawiany a[ł/u] (ł pośrednie do u, takie jak w autor)
· dyftong ei wymawiany ej; występuje tylko w słowach pochodzenia greckiego;
· dyftong eu wymawiany e[ł/u] (ł pośrednie do u, takie jak w Europa) jest bardzo rzadko spotykany np. eu-chlo-rus; częściej te samogłoski nie tworzą dyftongu np. a-lu-ta-ce-us
· i jest wymawiana jak j (funkcjonalnie jest wtedy spółgłoską i wchodzi w sylabę od prawej):
— na początku wyrazu gdy następna jest samogłoską (np. Ionoxalis "jo-no-ksa-lis") ORAZ ...
— gdy jest między samogłoskami (np. Pleioblastus "ple-jo-blas-tus)
· i za spółgłoską nie zmiękcza jej i nie tworzy z nią odrębnej sylaby, w wymowie tradycyjnej (tak wygodniej) gdy jest pomiędzy spółgłoską a samogłoską przeważnie można ją czytać jak j, np. Abies - a-bjes, Salvia - "sal-wja" i excelsior - "eks-cel-sjor" (w starannej lub restytuowanej klasycznej wymowie byłoby to czytane a-bi-es, sal-vi-a, eks-cel-si-or); poza tym (czyli zwykle między spółgłoskami) i wymawiamy jak i
· podwojone samogłoski wymawiamy z przytrzymaniem ("prawie podwójnie") jak w polskim "winny", dzielą się one pomiędzy sylaby, np. Sagittaria - sa-git-ta-rja
· zbitkę qu wymawiamy kw np. aqua — a-kwa,
· zbitkę ngu przed samogłoską wymawiamy ngw np. sanguineus — "sangwíneus",
· zbitkę su przed a, e wymawiamy sw np. suaveolens — "swawéolens",
· s wymawiamy s np. ramosus — "ra-mo-sus", rosa — "ro-sa" LUB (zgrzyta!) "z niemiecka" s pomiędzy samogłoskami wymawiamy z wtedy np. ramosus — "ra-mo-zus", rosa — "roza",
· x wymawiamy ks,
· w zapożyczeniach z greki: literę h oznaczającą przydech pomija się w wymowie w dwuznakach rh, th (np. w xánthus, rhizína) ale przydechowe dwuznaki ch i ph wymawia się odpowiednio jako h i f np. cochleátus — "koh-le-a-tus" i philo- — '"filo-"; z wymawiamy jako z lub dz
· h w wyrazach łacińskich wymawiamy miękko lub możliwie twardo jako w hak, herbata lub angielskim horse; ch jak nasze ch;
· y pochodzi ze słów greckich; y wymawiamy j na początku słowa (np. yulan - ju-lan) i gdy jest pomiędzy samogłoskami (np. delavayi - de-la-va-ji), jest ona wtedy funkcjonalnie spółgłoską; w innych przypadkach y wymawiamy jak polskie i, bo "nasze greckie" filozofia, fizyka itd. (!ale mykologia/mikologia - preferowana ta pierwsza forma) lub "z niemiecka" jak y, albo ü
systemy wymowy łacińskiej
· zawsze c→k (Cirsium - kir-sium), ti→ti, s→s, y→ü (tak jak i z wargami jak do u),
· wymawiane są dyftongi ae→aj, oe→oj jak niemieckie ei w leider i eu jak w niemiecki Europa, przypomina to nasze aj, oj; inne dyftongi jak w podanej dalej wymowie tradycyjnej
· i na początku słowa przed samogłoską oraz pomiędzy samogłoskami wymawia się jak j (można nawet z przytrzymaniem (maior → majjor) tj. tak jak np. wymawiamy głoskę k w lekki)
· v przed samogłoską jak ł, poza tym jak u np. Veronica - łe-ro-ni-ca
· ngu przed samogłoską ngł np. sanguineus - san-głi-ne-us; qu→kł np. aquaticus - a-kła-ti-kus; su przed samogłoską sł np. suaveolens - sła-we-o-lens
· w wyrazach z greki i niektórych rdzennie łacińskich wymawia się z przydechem ch (kʰ), ph (pʰ), th (tʰ), z jak polskie dz
· i po spółgłosce nie zmiękcza jej i tworzy ze spółgłoską sylabę np. Abies - a-bi-es
Sugeruję trzymanie się ustalonej u nas wymowy tradycyjnej, gdyż nazwy naukowe roślin tylko korzeniami są w starożytności i swój rozwój przeżywały dopiero w średniowieczu i później. Stosować się więc należy do botanicznej tradycji wymowy, ewentualnie z lekkim odchyłem do wymowy filologicznej, restytuowanej, w której dla "botanicznego ucha" najdziwniejsza jest wszechobecność głoski ł. Dla ułatwienia na stronach wielu taksonów jest akapit o nomenklaturze; w nim i przy nazwach naukowych (dla nietrywialnych przypadków) podano taką wymowę, ewentualnie z komentarzem co do wariantów.
Polacy są w o tyle szczęśliwej sytuacji, że w większości przypadków wymowa nazw naukowych jest intuicyjna bo większość liter słowa wymawia się tak jak w polszczyźnie. Przeważnie poprawna jest też intuicja co do akcentowanej sylaby (druga lub trzecia od końca).
W praktyce są niuanse i szkoły wymowy botanicznej/medycznej/prawniczej, dotyczy to zwłaszcza s→z, ti, y, u w niektórych położeniach; czasem jakiś wariant "zgrzyta" w czyiś uszach, jeśli w (anty/pro)germańskich uszach profesora, lub (włosko/kościelnych) ojca przełożonego, to dla dobra własnego wymawiamy tak jak profesor lub szef.
podział na sylaby, długość sylaby
· przed samotną spółgłoską pomiędzy dwoma samogłoskami (tj. spółgłoska trafia do następnej sylaby) np. la-na-tus, ro-sa, a-qua (qu to także spółgłoska, wymawiana kw),
· słowa w obrębie zbitek głosek "muta cum liquida" bl, br, cl, cr, dl, dr, gl, gr, pl, pr, tl, tr nie dzielą się sylaby, stąd podział następuje przed taką zbitką, np. a-gri-co-la,
· przed ostatnią głoską zbitki innych spółgłosek np. sa-git-ta-ri-us,
· dźwięczne j pomiędzy samogłoskami podwaja się w wymowie i trafia do sąsiednich sylab np. major — maj-jor,
· przedrostki tworzą sylabę np. bi-fo-lia-tus.
Dla określenia sylaby akcentowanej ważne jest określenie długości sylaby (może być długa lub krótka).
· a) krótką zwykle będzie sylaba jeśli w sylabie za samogłoską jest samogłoska lub para muta cum liquida,
· b) długa jest sylaba zawierająca dyftong (au, ei, eu, ae, oe) lub samogłoskę, po których następują dwie lub więcej spółgłosek (przy tym: x bo KS, z bo DZ liczą się za dwie spółgłoski, ALE ch, ph, th, qu to jedna spółgłoska, muta cum lauda tj. połączenie [bcdgpt][lr] często liczy się też za jedną spółgłoskę).
· c) jeśli w sylabie po samogłosce jest jedna spółgłoska to długość może być różna, w zależności od długości samogłoski, jest długość należy sprawdzić w słowniku,
· c1) otwarta sylaba (zakończona samogłoską) z krótką samogłoską jest krótka;
· c2) wszystkie pozostałe sylaby są długie, także z zakrytą krótką samogłoską, bo reguła b)
akcent
W dwusylabowcach akcent jest zawsze na pierwszej sylabie (tj. przedostatniej), nawet gdy zawiera ona krótką samogłoskę.
W wielosylabowcach dla określenia akcentu trzeba określić długość przedostatniej sylaby; akcent pada na przedostania sylabę jeśli jest ona długa LUB na przed-przedostatnią jeśli przedostania jest krótka.
1) JEŚLI przedostatnia sylaba jest zakryta (zakończona spółgłoską lub półsamogłoską) lub zawiera dwudźwięk, lub dwuznak albo gdy ostatnia sylaba zaczyna się na x lub z, WTEDY przedostania sylaba jest długa i akcentowana np. ex-cel-sus (bo zakryta), A-do-xa (bo ostatnia na x), Ac-tae-a (bo dwuznak).
2a) Najczęściej słowa są akcentowane na przedostatnią sylabę jeśli jest ona odkryta np. offici-na-lis, ALE ...
2b) często słowa są akcentowane na przed-przedostatnią sylabę jeśli przedostania sylaba kończy się na i, u, y np. mono-gy-nus, can-di-dus, Campa-nu-la, ALE nie zawsze ...
2c) bo jest sporo takich ale z akcentowaną przedostatnią sylabą np. Ci-cu-ta, com-mu-nis,
2d) w szczególności jeśli słowo zawiera muta cum liquida to akcentowana jest przedostania sylaba np. Bo-try-tis, mimo zakończenia jej na i, u lub y.
3a) Jeśli na zetknięciu ostatniej i przedostatniej sylaby są samogłoski to przedostatnia będzie krótka więc akcent na przed-przedostatniej np. are-na-ri-us, A-bi-es, pi-ce-us, ALE ...
3b) nie stosują się do tej reguły niektóre słowa, zwykle greckiej proweniencji np. Centau-re-a, ja-ce-a
4) Przed-przedostatnia sylaba jest akcentowana w słowach złożonych z przyrostkiem greckiego pochodzenia (podaję stosowane w nazwach roślin i grzybów): -calyx, -cladus, -gamus, -genes, -graphus, -gynus, -lepis, -lobus, -philus, -phorus, -pterus, -sporum, -stachys, themus, -tomus, -trichus, -trix, -tropus, -typus, -xylon
alfabet grecki, transliteracja łacińska w nazwach
Litery oznaczające samogłoski podano w wariantach przydechowych, dla pokazania odmiennego losu przy latynizacji w nazwach roślin i grzybów. Tzw. przydech może być mocny, w realizacji na łacinę przekłada się na słyszalne [h] i (o ile) jest oznaczany, to przez odwrócony przecinek (kształt jak c) nad samogłoską np. ἁ /U+0314 COMBINING REVERSED COMMA ABOVE/. Przydech słaby nie jest słyszalny, (jeśli) jest oznaczany, to przez przecinek nad samogłoską np. ἀ /U+0313 COMBINING COMMA ABOVE/.
transliteracja w nazwach | wymowa | przykłady, uwagi | nazwa | |
---|---|---|---|---|
Α α Ἀ ἀ Α α Ἀ ἀ Α α Ἀ ἀ | a | [ă] krótka Ᾰ ᾰ lub [ā] długa Ᾱ ᾱ | Acacia | alfa |
Ἁ ἁ Ἁ ἁ Ἁ ἁ | ha | [ha] | Hapalopilus | z przydechem mocnym |
αι αι αι | ae, rzadko ai | [e] rzadko [ai] | Paeonia, Aira | dyftong alfa-jota |
αἱ αἱ αἱ | hae | [he] | Haemanthus | dyftong alfa-jota z przydechem mocnym |
αυ αυ αυ | au | [aŭ] | Daucus | dyftong alfa-epsilon |
Β β Β β Β β | b | [b] | Briza | bēta |
Γ γ Γ γ Γ γ | g | [g] | gigas | gamma |
γχ γχ γχ | nch | [nch] | Sonchus, anchusa, rhyncho- | zbitka gamma-chi |
γγ γγ γγ | ng | [ng] | Angelica (aggelikós, αγγελικος) | zbitka gamma-gamma |
γκ γκ γκ | nk, nc | [nk] lub [nc] | Enkiantus, ancistro- | zbitka gamma-kappa |
γξ γξ γξ | nx | [nks] | sphinx (w nazwach roślin i grzybów nie ma) | zbitka gamma-ksi |
Δ δ Δ δ Δ δ | d | [d] | Dodecatheon | delta |
Ε ε Ἐ ἐ Ε ε Ἐ ἐ Ε ε Ἐ ἐ | e | [ĕ] krótkie | Ebenus | epsilon |
Ἑ ἑ Ἑ ἑ Ἑ ἑ | he | [hĕ] krótkie | Helenium | epsilon |
ει ει ει | i lub e | [i] lub [e] | Erica, Potamogeton | dyftong epsilon-jota |
ευ ευ ευ | eu, rzadko ev | [eŭ] lub [ew] | Teucrium, eu-, Evernia | dyftong epsilon-ipsilon |
εὑ εὑ εὑ | heu | [heu] | bez przykładów w nazwach | dyftong epsilon-ipsilon z przydechem mocnym |
Ζ ζ Ζ ζ Ζ ζ | z | [z] (w greckiej wymowie filologicznej [dz]) | Zea | zeta (dzeta) |
Η η Ἠ ἠ Η η Ἠ ἠ Η η Ἠ ἠ | e lub (niekiedy gdy ostatnia) a | [ē] długie lub (niekiedy gdy ostatnia) [ā] | Aloe, Typha | eta |
Ἡ ἡ Ἡ ἡ Ἡ ἡ | he | [hē] | Heracleum | eta z przydechem mocnym |
Θ θ Θ θ Θ θ | th | [t] | Thesium | theta (teta) |
Ι ι Ἰ ἰ Ι ι Ἰ ἰ Ι ι Ἰ ἰ | i | [i] lub [j] | Iris | jota |
Ἱ ἱ Ἱ ἱ Ἱ ἱ | hi | [hi] | Hippuris | jota z przydechem mocnym |
Κ κ Κ κ Κ κ | c, rzadko k | [k] | Cacalia | kappa |
Λ λ Λ λ Λ λ | l | [l] | Melilotus | lambda |
Μ μ Μ μ Μ μ | m | [m] | Lemna | mi (my) |
Ν ν Ν ν Ν ν | n | [n] | Nerium | ni (ny) |
Ξ ξ | x | [ks] | Xanthium | ksi |
Ο ο Ὀ ὀ Ο ο Ὀ ὀ Ο ο Ὀ ὀ | o | [ŏ] krótkie | Orchis | omikron |
Ὁ ὁ Ὁ ὁ Ὁ ὁ | ho | [hŏ] krótkie | Holosteum | omikron z przydechem mocnym |
ον ον ον | um | [um] | Meum | gdy omikron-ni na końcu słowa |
ος ος ος | us lub os | [ŭm] lub [ŏs] | Acanthus, Acinos | gdy omikron-sigma na końcu słowa |
οι οι οι | oe | [e] | Phoenix/td> | dyftong omikron-jota |
ου ου ου | u | [u] | Anchusa | dyftong omikron-ipsilon |
Π π Π π Π π | p | [p] | Peplis | pi |
Ρ ρ Ρ̓ ῤ Ρ ρ Ρ̓ ῤ Ρ ρ Ρ̓ ῤ | r | [r] | Drypis | rho [ro] |
Ῥ ῥ Ῥ ῥ Ῥ ῥ | rh | [r] | Rheum | rho z przydechem mocnym |
ρρ ρρ ρρ | rrh | [rrh] | Glycorrhiza | zbitka rho-rho (przydech mocny) |
Σ σ, ς Σ σ, ς Σ σ, ς | s | [s] | Seseli, stylus | sigma; znak ς gdy na końcu słowa |
Τ τ Τ τ Τ τ | t | [t] | Tetralix | tau |
Υ υ Υ̓ ὐ Υ υ Υ̓ ὐ Υ υ Υ̓ ὐ | i lub ü | [i] lub [ü], krótkie lub długie | Drypis | ipsylon |
Ὑ ὑ Ὑ ὑ Ὑ ὑ | hy | [hi] | Hyssopus | ipsylon z przydechem mocnym |
Φ φ Φ φ Φ φ | ph | [f] | Philadelphus | phi [fi] |
Χ χ Χ χ Χ χ | ch | [ch] lub [h] | Chelone | chi |
Ψ ψ Ψ ψ Ψ ψ | ps | [ps] | Psylium | psi |
Ω ω Ὠ ὠ Ω ω Ὠ ὠ Ω ω Ὠ ὠ | o | [ō] długie | Otites, Bromus | omega |
Ὡ ὡ Ὡ ὡ Ὡ ὡ | ho | [hō] | horologium | omega z przydechem silnym |