wymowa nazw naukowych (łacińskich)

Z reguł wymowy łacińskiej i tradycyjno-botaniczno-polskiej podaję to co jest często spotykane i względnie łatwe do opanowania. Należy zwrócić uwagę na:

· dla większości słów "wymawiamy wszystkie samogłoski z osobna" np. del-to-i-des a nie del-toj-des, A-i-zo-on a nie Aj-zon, Co-to-ne-as-ter a nie Co-ton-as-ter i nie Co-to-nes-ter, patrz też niżej o podziale na sylaby,

· wplatając nazwę w zdanie nie odmieniamy jej przez przypadki tj. mówimy "Widziałem Poa annua"; w żadnym razie nie mówimy "Widziałem Poę annuę"; można odmieniać w ten sposób nazwy rodzajów gdy utarły się i są częścią polszczyzny np. "Czytałem monogriafię Lilium" lub "Czytałem moografię lilii" (w tym wypadku w piśmie z małej litery).

· szczególne przypadki "odmiennej wymowy liter" w słowach łacińskich:
· c przed y, i, e, ae, oe wymawiamy jak c, np. Cirsium - "cirsium", ale ...
· w pozostałych wypadkach, w tym końcową głoskę, c wymawiamy jak k, np. np. Cucumis - "kukumis"; więc coccineus - "kokcineus"; [co ciekawe: w klasycznej mówionej łacinie, w Starożytym Rzymie, zawsze wymawiano c jak k, no ale później, w tym my botanicy po swojemu ...]
· zbitka liter ti wymawiamy ti/tj, albo (niezalecane przy nazwach roślin) ti wymawiamy cj; widać to np. w tym, że łacińskie absentia — dało polskie słowo absencja; przed spółgłoską lub w zbitkach sti, xti, tti - zawsze wymawiamy ti

Dyftongi zapisywane dwoma literami samogłosek nie tworzą osobnych sylab, są to au, ei, eu, ae, oe.
· dawne dyftongi ae oraz oe są w praktyce dwuznakami (digrafami) i wymawiamy jak jeden dźwięk, w wymowie tradycyjnej zawsze długie e (np. Poaceae - "po-a-ce-e"); w precyzyjnej wymowie (nie stosowanej w botanice) wymawia się oe→ö (układ jak do e, usta jak przy u), co jest trudniejsze, coś jakby "e trochę w kierunku y" np. aequalis - "e/ö-kwa-lis",
· w niektórych słowach zbitki liter ae i oe to nie dwuznaki i są wymawiane wtedy jako osobne samogłoski np. poeta, Hierochloe, Hippophae, (także polski aeroplan i poeta), czasem zaznaczana jest wtedy druga samogłoska znakiem umlautu np. Isoëtes,
· au wymawiany a[ł/u] (ł pośrednie do u, takie jak w autor)
· dyftong ei wymawiany ej; występuje tylko w słowach pochodzenia greckiego;
· dyftong eu wymawiany e[ł/u] (ł pośrednie do u, takie jak w Europa) jest bardzo rzadko spotykany np. eu-chlo-rus; częściej te samogłoski nie tworzą dyftongu np. a-lu-ta-ce-us

· i jest wymawiana jak j (funkcjonalnie jest wtedy spółgłoską i wchodzi w sylabę od prawej):
— na początku wyrazu gdy następna jest samogłoską (np. Ionoxalis "jo-no-ksa-lis") ORAZ ...
— gdy jest między samogłoskami (np. Pleioblastus "ple-jo-blas-tus)
· i za spółgłoską nie zmiękcza jej i nie tworzy z nią odrębnej sylaby, w wymowie tradycyjnej (tak wygodniej) gdy jest pomiędzy spółgłoską a samogłoską przeważnie można ją czytać jak j, np. Abies - a-bjes, Salvia - "sal-wja" i excelsior - "eks-cel-sjor" (w starannej lub restytuowanej klasycznej wymowie byłoby to czytane a-bi-es, sal-vi-a, eks-cel-si-or); poza tym (czyli zwykle między spółgłoskami) i wymawiamy jak i

· podwojone samogłoski wymawiamy z przytrzymaniem ("prawie podwójnie") jak w polskim "winny", dzielą się one pomiędzy sylaby, np. Sagittaria - sa-git-ta-rja
· zbitkę qu wymawiamy kw np. aqua — a-kwa,
· zbitkę ngu przed samogłoską wymawiamy ngw np. sanguineus — "sangwíneus",
· zbitkę su przed a, e wymawiamy sw np. suaveolens — "swawéolens",
· s wymawiamy s np. ramosus — "ra-mo-sus", rosa — "ro-sa" LUB (zgrzyta!) "z niemiecka" s pomiędzy samogłoskami wymawiamy z wtedy np. ramosus — "ra-mo-zus", rosa — "roza",
· x wymawiamy ks,

· w zapożyczeniach z greki: literę h oznaczającą przydech pomija się w wymowie w dwuznakach rh, th (np. w xánthus, rhizína) ale przydechowe dwuznaki ch i ph wymawia się odpowiednio jako h i f np. cochleátus — "koh-le-a-tus" i philo- — '"filo-"; z wymawiamy jako z lub dz
· h w wyrazach łacińskich wymawiamy miękko lub możliwie twardo jako w hak, herbata lub angielskim horse; ch jak nasze ch;

· y pochodzi ze słów greckich; y wymawiamy j na początku słowa (np. yulan - ju-lan) i gdy jest pomiędzy samogłoskami (np. delavayi - de-la-va-ji), jest ona wtedy funkcjonalnie spółgłoską; w innych przypadkach y wymawiamy jak polskie i, bo "nasze greckie" filozofia, fizyka itd. (!ale mykologia/mikologia - preferowana ta pierwsza forma) lub "z niemiecka" jak y, albo ü

Sugeruję trzymanie się ustalonej u nas wymowy tradycyjnej, gdyż nazwy naukowe roślin tylko korzeniami są w starożytności i swój rozwój przeżywały dopiero w średniowieczu i później. Stosować się więc należy do botanicznej tradycji wymowy, ewentualnie z lekkim odchyłem do wymowy filologicznej, restytuowanej, w której dla "botanicznego ucha" najdziwniejsza jest wszechobecność głoski ł. Dla ułatwienia na stronach wielu taksonów jest akapit o nomenklaturze; w nim i przy nazwach naukowych (dla nietrywialnych przypadków) podano taką wymowę, ewentualnie z komentarzem co do wariantów.

Polacy są w o tyle szczęśliwej sytuacji, że w większości przypadków wymowa nazw naukowych jest intuicyjna bo większość liter słowa wymawia się tak jak w polszczyźnie. Przeważnie poprawna jest też intuicja co do akcentowanej sylaby (druga lub trzecia od końca).

W praktyce są niuanse i szkoły wymowy botanicznej/medycznej/prawniczej, dotyczy to zwłaszcza s→z, ti, y, u w niektórych położeniach; czasem jakiś wariant "zgrzyta" w czyiś uszach, jeśli w (anty/pro)germańskich uszach profesora, lub (włosko/kościelnych) ojca przełożonego, to dla dobra własnego wymawiamy tak jak profesor lub szef.

Dla określenia sylaby akcentowanej ważne jest określenie długości sylaby (może być długa lub krótka).

· a) krótką zwykle będzie sylaba jeśli w sylabie za samogłoską jest samogłoska lub para muta cum liquida,
· b) długa jest sylaba zawierająca dyftong (au, ei, eu, ae, oe) lub samogłoskę, po których następują dwie lub więcej spółgłosek (przy tym: x bo KS, z bo DZ liczą się za dwie spółgłoski, ALE ch, ph, th, qu to jedna spółgłoska, muta cum lauda tj. połączenie [bcdgpt][lr] często liczy się też za jedną spółgłoskę).
· c) jeśli w sylabie po samogłosce jest jedna spółgłoska to długość może być różna, w zależności od długości samogłoski, jest długość należy sprawdzić w słowniku,
· c1) otwarta sylaba (zakończona samogłoską) z krótką samogłoską jest krótka;
· c2) wszystkie pozostałe sylaby są długie, także z zakrytą krótką samogłoską, bo reguła b)

W dwusylabowcach akcent jest zawsze na pierwszej sylabie (tj. przedostatniej), nawet gdy zawiera ona krótką samogłoskę.

W wielosylabowcach dla określenia akcentu trzeba określić długość przedostatniej sylaby; akcent pada na przedostania sylabę jeśli jest ona długa LUB na przed-przedostatnią jeśli przedostania jest krótka.

1) JEŚLI przedostatnia sylaba jest zakryta (zakończona spółgłoską lub półsamogłoską) lub zawiera dwudźwięk, lub dwuznak albo gdy ostatnia sylaba zaczyna się na x lub z, WTEDY przedostania sylaba jest długa i akcentowana np. ex-cel-sus (bo zakryta), A-do-xa (bo ostatnia na x), Ac-tae-a (bo dwuznak).

2a) Najczęściej słowa są akcentowane na przedostatnią sylabę jeśli jest ona odkryta np. offici-na-lis, ALE ...

2b) często słowa są akcentowane na przed-przedostatnią sylabę jeśli przedostania sylaba kończy się na i, u, y np. mono-gy-nus, can-di-dus, Campa-nu-la, ALE nie zawsze ...

2c) bo jest sporo takich ale z akcentowaną przedostatnią sylabą np. Ci-cu-ta, com-mu-nis,

2d) w szczególności jeśli słowo zawiera muta cum liquida to akcentowana jest przedostania sylaba np. Bo-try-tis, mimo zakończenia jej na i, u lub y.

3a) Jeśli na zetknięciu ostatniej i przedostatniej sylaby są samogłoski to przedostatnia będzie krótka więc akcent na przed-przedostatniej np. are-na-ri-us, A-bi-es, pi-ce-us, ALE ...

3b) nie stosują się do tej reguły niektóre słowa, zwykle greckiej proweniencji np. Centau-re-a, ja-ce-a

4) Przed-przedostatnia sylaba jest akcentowana w słowach złożonych z przyrostkiem greckiego pochodzenia (podaję stosowane w nazwach roślin i grzybów): -calyx, -cladus, -gamus, -genes, -graphus, -gynus, -lepis, -lobus, -philus, -phorus, -pterus, -sporum, -stachys, themus, -tomus, -trichus, -trix, -tropus, -typus, -xylon