fitofenologiczne zjawiska
fenologia
Zjawiska fitofenologiczne związane są z cyklem życiowym roślin (gr. fiton - roślina), pojawiają się zwykle w cyklu rocznym, w określonej kolejności i powiązaniu z innymi, np. listnienie, kwitnienie, owocowanie, opadanie liście.
Termin fitofenologiczny dotyczy tylko roślin, ma węższe znaczenie niż termin fenologiczny, który obejmuje także zjawiska związane z innymi organizmami, takie jak przyloty lub odloty ptaków, zachowania godowe zwierząt a nawet zjawiska meteorologiczne (np. pierwsze mrozy) lub fizyczne (zimowe trwałe zamarznięcie ziemi).
fenofaza
okres spoczynku
okres wegetacji
spoczynek zimowy
Okres spoczynku to okres czasu kiedy roślina nie prowadzi wegetacji. Dla rodzimych roślin jest nim w naturalny sposób zima - mówimy o spoczynku zimowym. Wiele roślin przechodzi okres spoczynku także, w ciepłej porze roku - np. liczne wiosenne geofity prowadzą wegetację tylko wiosną i na początku lata a następnie przechodzą w stan spoczynku jako organy przetrwalnikowego np. cebule lub bulwy albo w postaci nasion, np. wiosnówka pospolita (Draba verna).
Inne fenofazy, typowo wyróżniane w okresie wegetacji to następujące kolejno po sobie: faza początku wegetacji, faza pączków kwiatowych, faza kwitnienia, faza owocowania (dzielona na fazę dojrzewania owoców i nasion oraz na fazę dojrzałych nasion i ich rozsiewania), faza obumierania.
fenologiczne pory roku
Siłą rzeczy, w zależności od warunków pogodowych w różnych latach, fenologiczne pory roku rozpoczynają się i kończą w różnych datach. Ich czas trwania także się różni z roku za rok. Data kalendarzowa dla początku fenologicznej pory roku inny też będzie w zależności od położenia geograficznego i wysokości nad poziomem morza. Co jest oczywiste wiosenne i letnie fenologiczne pory roku wcześniej zaczynają się w rejonach kraju o cieplejszym klimacie.
W naszej szerokości geograficznej i klimacie wyróżnia się następujące osiem fenologicznych pór roku: przedwiośnie, pierwiośnie, wiosnę, wczesne lato, lato, wczesną jesień, jesień, i zimę. W zależności od ujęcia mogą być wydzielane kolejne pory roku, zwiększające ich całkowitą liczbę.
przedwiośnie
zaranie wiosny
Zaczyna się różnie, w zależności od przebiegu pogody w danym roku, czasem już w lutym lub w marcu. Trwa zwykle do początku kwietnia. W ujęciu termicznych pór roku, fenologiczne przedwiośnie odpowiada w przybliżeniu termicznemu przedwiośniu i początkowemu okresowi wiosny ze średnimi dobowymi temperaturami nieco powyżej 5°C.
pierwiośnie
wczesna-wiosna
W lasach kwitnie czeremcha zwyczajna (Padus avium), borówka czarna (Vaccinium myrtillus) i poziomka pospolita (Fragaria vesca). Następuje listnienie takich drzew jak buk zwyczajny (Fagus sylvatica), dąb szypułkowy (Quercus robur), kasztanowiec pospolity (Aesculus hippocastanum).
W ogrodach pojawiają się kwiaty porzeczki czerwonej (Ribes spicatum) i zakwitają tradycyjne drzewa owocowe jak jabłoń domowa (Malus domestica) (oraz rosnąca w lasach jabłoń dzika (Malus sylvestris)), grusza pospolita (Pyrus communis), wiśnia ptasia (Cerasus avium) i wiśnia pospolita (Cerasus vulgaris).
Pierwiośnie trwa zwykle od okolicy połowy kwietnia do drugiej dekady maja.
W ujęciu termicznych pór roku fenologiczna wczesna wiosna odpowiada środkowemu okresowi termicznej wiosny ze temperaturami dobowymi nieco poniżej i powyżej 10°C.
wiosna
pełnia wiosny
Na polach uprawnych kłosi się żyto zwyczajne (Secale cereale) a z ładniejszych kwiatów, choć chwastów, chaber bławatek (Centaurea cyanus). Na wilgotnych pastwiskach i łąkach żółto kwitnie pospolity jaskier ostry (Ranunculus acris), w lasach gwiazdnica gajowa (Stellaria nemorum).
Pełnia wiosny to zwykle przełom maja i czerwca. W ujęciu termicznych pór roku fenologiczna pełnia wiosny odpowiada termicznej wiośnie w okresie pełni wegetacji, ze średnimi temperaturami dobowymi zbliżającymi się do progu termicznego lata tj. 15°C.
aspekt sezonowy
Dla tych zbiorowisk gdzie licznie są reprezentowane krótkotrwałe wiosenne geofity - jak np. w grądach zdjęcie fitosocjologiczne musi być wykonywane właśnie w tym czasie i ponowione na początku lata - gdy las przybierze aspekt związany z kwitnieniem innych gatunków roślin zielnych.
wczesne lato
Początek lata zaznacza zakwitanie zbóż ozimych: żyta (Secale cereale) i pszenicy (Triticum aestivum).
Kwitną częste na terenach ruderalnych bez czarny (Sambucus nigra) i robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia) oraz pospolicie używane w żywopłotach ligustr pospolity (Ligustrum vulgare) i śnieguliczka biała (Symphoricarpos albus).
Z roślin zielnych zakwita dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum), na stawach i jeziorach grzybienie białe (Nymphaea alba). W lasach dojrzewają pierwsze poziomki pospolite (Fragaria vesca).
Wczesne lato obejmuje zwykle drugą i trzecią dekadę czerwca. W ujęciu termicznych pór roku pokrywa się z początkiem termicznego lata, gdy średnia temperatura dobowa przekroczyła 15°C i z dnia na dzień rośnie.
lato
pełne lato
Fenologiczne lato zwykle pokrywa się z miesiącem lipcem i początkiem sierpnia. W ujęciu termicznych pór roku to termiczne lato w przedziale z najwyższymi średnimi temperaturami dobowymi, przekraczającymi o kilka stopni 15°C.
późne lato
Późnym latem dojrzewają owoce wczesnych odmian jabłoni (Malus domestica) i gruszy pospolitej (Pyrus communis). Dojrzewa bez czarny (Sambucus nigra), bez koralowy (Sambucus racemosa) oraz maliny i jeżyny (Rubus).
Fenologiczne późne lato zwykle obejmuje dwie ostatnie dekady sierpnia. W ujęciu termicznych pór roku to ostatnia część termicznego lata z malejącymi z dnia na dzień temperaturami dobowymi, zbliżającymi się do 15°C.
wczesna jesień
W sadach dojrzewają jabłka, gruszki i śliwki. Okres prac polowych jak wykopki ziemniaków (Solanum tuberosum) i siania żyta (Secale cereale).
Trwa zwykle od pierwszych dni września do początku października. W ujęciu termicznych pór roku wczesna jesień pokrywa się z jesiennym okresem intensywnej wegetacji, tj. z okresem gdy średnie temperatury dobowe maleją od 15°C do 10°C.
jesień
Przy sprzyjającym układzie pogodowym ta piękna kolorystycznie faza może trwać stosunkowo długo, choć zwykle obejmuje okres od początku października do jego końca. W ujęciu termicznych pór roku pokrywa się z początkowym okresem jesieni - gdy średnia temperatura dobowa maleje od 10°C do 5°C i z tej racji stopniowo zamiera wegetacja.
późna jesień
Późna jesień zwykle obejmuje listopad ale może przeciągać się i na grudzień. W ujęciu termicznych pór roku to druga część jesieni, ze średnią temperaturą dobową poniżej 5°C i praktycznie zamarłą wegetacją.
zima
pełnia zimy
przedzimek
spodzimek
W zimie wyróżnia się trzy podokresy. Przedzimek w okresie gdy ziemia nie jest trwale zamarznięta, zwykle trwa on od końca listopada do połowy grudnia. Gdy grunt trwale jest zamarznięty mamy pełnię zimy która kończy się zwykle pod koniec lutego. Okres zaniku okrywy śnieżnej i nabrzmiewania pąków wierzb (Salix) to spodzimek.
Gdy rusza wegetacja mamy znowu pierwszą porę fenologiczną - przedwiośnie.
listnienie
koniec kwitnienia
koniec opadania liści
pełne wybarwienie liści
pełnia kwitnienia
pełnia owocowania
początek kwitnienia
ważniejsze zjawiska fitofenologiczne
Za początek kwitnienia uznaje się dzień, gdy pierwszy kwiat jest w pełni otwarty - oznacza to, że w pomiędzy rozchylonymi płatkami łatwo dostrzegamy wnętrze kwiatu - pręciki i słupek lub słupki. U traw jest to moment, gdy z kłosków zwieszają się pierwsze dojrzałe pręciki.
Ignorujemy zdarzające się czasami, anormalne przypadki rozkwitnięcia kwiatów - tj. takie po których rozkwitnięciu, w kolejnych dniach nie rozkwitają następne.
W przypadku drzew (np. klonów) bywa znaczne zróżnicowanie początku kwitnienia poszczególnych egzemplarzy - za fazę początku kwitnienia uznajemy dzień, gdy na trzech drzewach danego gatunku, w okolicy, obserwujemy początek kwitnienia.
Pełnia kwitnienia to pierwszy dzień, kiedy ponad połowa kwiatów jest rozkwitła.
Koniec kwitnienia to dzień, gdy przekwitły ostatnie kwiaty.
Pełnia owocowania to pierwszy dzień, kiedy ponad połowa owoców jest dojrzała. Owoce dojrzałe zwykle zmieniają barwę lub konsystencję. W przypadku owoców gatunków z rodziny astrowatych (Asteraceae) koszyczki z niełupkami otwierają się szeroko.
Listnienie rozwój liści z pączków liściowych u drzew i krzewów. O ile w komentarzu inaczej nie zaznaczono, rejestrowaną fazą jest moment pojawienia się całego liścia tzn. jest widoczna blaszka liściowa (może być jeszcze złożona i pomarszczona) wraz z ogonkiem liściowym.
Listnienie można podzielić na szereg etapów - nabrzmiewanie pąków, pękanie (otwieranie się) pąków, rozchylanie się blaszek liściowych, w pełni rozwinięte blaszka liściowa (uzyskała swój letni rozmiar).
U drzew określa się też takie zjawiska fazy obumierania jak: pełne wybarwienie liści, koniec opadania liści.
U traw określa się takie specyficzne dla nich fazy jak fazę wschodów, fazę strzelania w źdźbło, fazę kłoszenia.