rośliny lecznicze i zielarskie

Rośliny lecznicze charakteryzują się zawartością związków chemicznych oddziałujących na organizm człowieka. Ta ich właściwość była dostrzegana i wykorzystywana od czasów prehistorycznych.

Granica pomiędzy lekiem a trucizną jest zwykle umowna. Ten sam związek chemiczny w zależności od dawki może wywoływać pożądane skutki terapeutyczne lub, zbyt silnie oddziałując, zaburza funkcje życiowe organizmu, czyli wywołuje zatrucie, a nawet może doprowadzić do zgonu. Stąd wiele roślin leczniczych to także rośliny trujące. Przykładem jest naparstnica purpurowa (Digitalis purpurea).

Liczba roślin leczniczych używanych historycznie w praktykach medycznych jest zdecydowanie większa niż ich liczba współcześnie stosowana w medycynie oficjalnej. Wynika to przede wszystkim z wycofywania z farmakopei roślinnych preparatów o nieznacznym działaniu na organizm ludzki, w nielicznych przypadkach z uwagi na zastępowanie ich standaryzowanymi lub celniej działającymi czystymi związkami chemicznymi.

Poniższa lista zawiera surowce i leki pochodzenia roślinnego wymienione w Farmakopei europejskiej 9.6 i polskiej 11 (European (2018) — 9 i suplementy ^[341] i Farmakopea (2017) — Wydanie XI ^[340]) — na poniższej liście wyróżnione żółtym tłem. Ujęto gatunki rodzime, uprawiane i niektóre inne pokazane w atlasie. Ze względów historycznych ujęto także niektóre roślinne surowce wycofane z nowszej farmakopei, a obecne w dawniejszych poradnikach, np. Ożarowski (1987) — Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie ^[327], Walewski (1985) — Towaroznawstwo zielarskie ^[332] oraz stosowane w praktyce ziołoleczniczej. Są one stosownie opisane poniżej, np. "brak w ep9.6", "nie ma w farmakopei". Nieco szerszy opis może być na stronie gatunku, w sekcji "właściwości i zastosowanie".

A

• Abietis resina, folium, turio, aetheroleum (żywica, liść, młode wierzchołki pędów, olejek eteryczny jodły) [nie ma w farmakopei] — jodła pospolita (Abies alba)
• Abrotani herba (ziele bylicy bożego drzewka) [nie ma w farmakopei] — bylica Boże drzewko (Artemisia abrotanum)
• Absinthii herba (ziele piołunu) — bylica piołun (Artemisia absinthium)
• Adonis vernalis herba (ziele miłka wiosennego) [dawniej w farmakopei] — miłek wiosenny (Adonis vernalis)
• Agrimoniae herba (ziele rzepiku) — rzepik pospolity (Agrimonia eupatoria)
• Agropyri rhizoma (Graminis rhizoma) (kłącze perzu) [nie ma w farmakopei] — perz właściwy (Elymus repens)
• Alchemillae herba (ziele przywrotnika) — Alchemilla vulgaris L. sensu latiore, w praktyce to zbiór trudnych do odróżnienia gatunków z rodzaju przywrotnik (Alchemilla)
• Allii sativi bulbi pulvis (sproszkowana cebula czosnku) — czosnek pospolity (Allium sativum)
• Alli ursini folium (liść czosnku niedźwiedziego), Alli ursini bulbus (cebula czosnku niedźwiedziego), Alli ursini herba (ziele czosnku niedźwiedziego) [nie ma w farmakopei] — czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum)
• Alni cortex (kora olszy) [nie ma w farmakopei] — olsza czarna (Alnus glutinosa)
• Althaeae folium (liść prawoślazu) i Althaeae radix (korzeń prawoślazu) — prawoślaz lekarski (Althaea officinalis)
• Ammi maioris fructus (owoc aminka większego) — aminek wielki (Ammi majus) [brak w ep9.6]
• Ammi visnage fructus (owoc keli) — aminek egipski (Ammi visnaga) [brak w ep9.6]
• Amygdalae oleum raffinatum (olej migdałowy oczyszczony) i Amygdalae oleum virginale (olej migdałowy pierwszego tłoczenia) — migdałowiec pospolity (Amygdalus communis)
• Angelicae archangelicae radix (korzeń arcydzięgla) — dzięgiel litwor typowy (Angelica archangelica ssp. archangelica)
• Angelicae silvestris radix (korzeń dzięgiela leśnego) [nie ma w farmakopei] — dzięgiel leśny (Angelica sylvestris)
• Anisi fructus (owoc anyżu) i pochodne od niego Anisi oleum (olejek anyżowy) i Ammonii anisatus spiritus (spirytus anyżowy) [pl11] — biedrzeniec anyż (Pimpinella anisum)
• Anserinae herba (ziele srebrnika) [nie ma w farmakopei] — pięciornik gęsi (Potentilla anserina)
• Antennariae herba (ziele ukwapu), Antennariae flos (kwiat ukwapu) [nie ma w farmakopei] — ukwap dwupienny (Antennaria dioica)
• Anthodium Anthemidis [≡ Chamomillae romanae flos] (koszyczek rumianu szlachetnego) — rumian rzymski (Anthemis nobilis)
• Anthyllidis flos (kwiat przelotu) [nie ma w farmakopei] — przelot pospolity (Anthyllis vulneraria)
• Arachidis oleum hydrogenatum (olej arachidowy uwodorniony) i Arachidis oleum raffinatum (olej arachidowy oczyszczony) — orzacha ziemna (Arachis hypogaea)
• Arnicae flos (kwiat arniki) (syn. Anthodium Arnicae - koszyczek arniki) i Arnicae tinctura (nalewka z kwiatu arniki) — arnika górska (Arnica montana)
• Aroniae fructus (owoc aronii) [nie ma w farmakopei] — aronia czarna (Aronia melanocarpa)
• Artemisiae radix (korzeń bylicy), Artemisiae herba (ziele bylicy) [nie ma w farmakopei] — bylica pospolita (Artemisia vulgaris)
• Asari herba cum radicibus (ziele kopytnika z korzeniami) [nie ma w farmakopei] — kopytnik pospolity (Asarum europaeum)
• Asperulae odoratae herba (ziele marzanki wonnej) [nie ma w farmakopei] — przytulia wonna (Galium odoratum)

B

• Ballotae nigrae herba (ziele mierznicy czarnej) — mierznica czarna (Ballota nigra)
• Bardanae radix (korzeń łopianu) (syn. Radix Lappae) [pl11] — łopian (Arctium)
• Basilici herba (ziele bazylii) [nie ma w farmakopei] — bazylia pospolita (Ocimum basilicum)
• Belladonnae folii extractum siccum normatum (wyciąg suchy standaryzowany z liścia pokrzyku), Belladonnae folii tinctura normata (nalewka standaryzowana z liścia pokrzyku) Belladonnae folium (liść pokrzyku) Belladonnae pulvis normatus (proszek standaryzowany z liścia pokrzyku) — pokrzyk wilcza jagoda (Atropa bella-donna)
• Bellidis flos (kwiat stokrotki) [nie ma w farmakopei] — stokrotka pospolita (Bellis perennis)
• Berberidis cortex (kora berberysu), Berberidis fructus (owoc berberysu) [nie w farmakopei] — berberys zwyczajny (Berberis vulgaris)
• Bergeniae folium (liść bergeinii), Bergeniae radix et rhizoma (korzeń i kłącze bergenii) [nie w farmakopei] — bergenia grubolistna (Bergenia crassifolia)
• Betonicae herba (ziele bukwicy) [nie w farmakopei] — bukwica zwyczajna (Betonica officinalis)
• Betulae folium (liść brzozy) — brzoza brodawkowata (Betula pendula) i brzoza omszona (Betula pubescens)
• Bidentis herba (ziele uczepu) [nie ma w farmakopei] — uczep trójlistkowy (Bidens tripartita)
• Bistortae rhizoma (kłącze wężownika) — rdest wężownik (Polygonum bistorta)
• Boraginis officinalis oleum raffinatum (olej z ogórecznika lekarskiego oczyszczony) — ogórecznik lekarski (Borago officinalis)
• Brassicae juncae semen semen (nasienie gorczycy sarepskiej) — kapusta sitowata (Brassica juncea)
• Bursa pastoris herba (ziele tasznika) [nie ma w farmakopei] — tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris)

C

• Calami rhizoma (kłącze tataraku) [nie w farmakopei] — tatarak zwyczajny (Acorus calamus)
• Calendulae flos (kwiat nagietka) — nagietek lekarski (Calendula officinalis)
• Capsici fructus (owoc pieprzowca), Capsici oleoresina raffinata et quantificta (oleożywica z owoców pieprzowca oczyszczona i kwantyfikowana), Capsici tinctura normata (nalewka standaryzowana z owoców pieprzowca), Capsici extractum spissum normatum — papryka roczna (Capsicum annuum)
• Carthamus flos (kwiat krokosza) i Carthami oleum raffinatus (olej krokoszowy oczyszczony) — krokosz barwierski (Carthamus tinctorius)
• Carvi aetheroleum (olejek eteryczny kminkowy) i Carvi fructus (owoc lminku) — kminek zwyczajny (Carum carvi)
• Centaurium herba (ziele centurii) — centuria pospolita (Centaurium erythraea)
• Chamomillae anthodium (koszyczek rumianku) — rumianek pospolity (Chamomilla recutita) [brak w ep9.6]
• Chamomillae romanae flos (kwiat rumianu rzymskiego) — rumian rzymski (Anthemis nobilis)
• Chelidonii herba (ziele glistnika) — glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus)
• Cichorii radix (korzeń cykorii) [pl11] — cykoria podróżnik (Cichorium intybus)
• Cimicifuga rhizoma (kłącze pluskwicy) — pluskwica groniasta (Actaea racemosa) [jest w ep9.6, brak w pl8]
• Cirsii oleracei herba (ziele ostrożnia warzywnego) [nie ma w farmakopei] — ostrożeń warzywny (Cirsium oleraceum)
• Cnici benedicti herba (ziele drapacza lekarskiego) — drapacz lekarski (Cnicus benedictus)
• Cochleariae radix (korzeń chrzanu) [nie w farmakopei] — chrzan pospolity (Armoracia rusticana)
• Convallariae herba (ziele konwalii) [dawniej w farmakopei] — konwalia majowa (Convallaria majalis)
• Consolidae flos (kwiat ostróżeczki) i Consolidae herba (ziele ostróżeczki) [nie ma w farmakopei] — ostróżeczka polna (Consolida regalis)
• Coriandri fructus (owoc kolendry), Coriandrum aetheroleum (olejek eteryczny kolendrowy) — kolendra siewna (Coriandrum sativum)
• Crataegi folium cum flore (kwiatostan głogu) i pochodne Crataegi folium cum flore extractum fluidum quantificatum, Crataegi folium cum flore extractum siccum (wyciąg suchy z kwiatostanu głogu) oraz Crataegi fructus (owoc głogu) — głóg (Crataegus) (gatunki europejskie)
• Cyani flos (kwiat bławatka) [nie ma w farmakopei] — chaber bławatek (Centaurea cyanus)
• Cynarae folium (liść karczocha), Cynarae folii extractum siccum (wyciąg suchy liści karczocha) — karczoch (Cynara scolymus)

D

• Digitalis lanatae folium (liść naparstnicy wełnistej) — naparstnica wełnista (Digitalis lanata) [brak w ep9.6]
• Digitalis purpureae folium (liść naparstnicy purpurowej) — naparstnica purpurowa (Digitalis purpurea) Dracunculi herba (ziele estragonu) [nie ma w farmakopei] — bylica draganek (Artemisia dracunculus)

E

• Ebuli radix (korzeń bzu hebdu) [nie ma w farmakopei] — bez hebd (Sambucus ebulus)
• Echinaceae angustifoliae radix (korzeń jeżówki wąskolistnej) — jeżówka wąskolistna (Echinacea angustifolia)
• Echinaceae pallidae radix (korzeń jeżówki bladej) — jeżówka blada (Echinacea pallida)
• Echinaceae purpureae herba (ziele jeżówki purpurowej) i Echinaceae purpureae radix (korzeń jeżówki purpurowej) — jeżówka purpurowa (Echinacea purpurea)
• Echium semen (nasiona żmijowca) - olej z nich pozyskiwany [nie ma w farmakopei] — żmijowiec babkowaty (Echium plantagineum)
• Equiseti herba (ziele skrzypu) — skrzyp polny (Equisetum arvense)
• Ericae flos (kwiat wrzosu) i Ericae herba (ziele wrzosu) [nie ma w farmakopei] — wrzos pospolity (Calluna vulgaris)
• Erigeronis herba (ziele przymiotna) [nie ma w farmakopei] — konyza kanadyjska (Conyza canadensis)
• Euphrasiae herba (ziele świetlika) — świetlik łąkowy (Euphrasia rostkoviana), świetlik wyprężony (Euphrasia stricta) [brak w ep9.6, stosowany w lecznictwie ludowym]

F

• Fagopyri herba (ziele gryki) — gryka zwyczajna (Fagopyrum esculentum)
• Farfarae folium (liść podbiału) [dawniej w farmakopei] — podbiał pospolity (Tussilago farfara)
• Filicis rhizoma (kłącze narecznicy samczej) [nie ma w farmakopei] — nerecznica samcza (Dryopteris filix-mas)
• Filipendulae ulmariae herba (ziele wiązówki) — wiązówka błotna (Filipendula ulmaria)
• Foeniculi amari fructus (owoc kopru włoskiego, odmiany gorzkiej), Foeniculi amari fructus aetheroleum (olejek eteryczny kopru włoskiego, odmiany gorzkiej), Foeniculi amari herbae aetheroleum i Foeniculi dulcis fructus (owoc kopru włoskiego, odmiany słodkiej) — fenkuł włoski (Foeniculum vulgare) w odmianie gorzkiej.
• Fragariae folium (liść poziomki) [nie ma w farmakopei] — poziomka pospolita (Fragaria vesca)
• Frangulae cortex (kora kruszyny) i Frangulae corticis extractum siccum normatum (wyciąg suchy standaryzowany z kory kruszyny) — kruszyna pospolita (Frangula alnus)
• Fraxini folium (liść jesionu) — jesion wyniosły (Fraxinus excelsior)
• Fumariae herba (ziele dymnicy) — dymnica pospolita (Fumaria officinalis s.l.)

G

• Galegae herba (ziele rutwicy) [nie ma w farmakopei] — rutwica lekarska (Galega officinalis)
• Galeopsidis herba (ziele poziewnika) [nie ma w farmakopei] — poziewnik (Galeopsis) (różne gatunki)
• Genistae herba (ziele janowca) [nie ma w farmakopei] — janowiec barwierski (Genista tinctoria)
• Gentianae radix (korzeń goryczki) i Gentianae tinctura (nalewka z korzenia goryczki) — goryczka żółta (Gentiana lutea)
• Ginkgonis folium (liść miłorzębu japońskiego) i Ginkgonis extractum siccum raffinatum et quantificatum (wyciąg suchy oczyszczony i kwantyfikowany z liścia miłorzębu) — miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba)
• Ginseng radix (korzeń żeń-szenia) i Ginseng extractum siccum (wyciąg suchy z korzenia żeńszeń) — wg Farmakopei EU8 surowiec pochodzi od azjatyckiego gatunku Panax ginseng; stosuje się też uprawiany w klimacie umiarkowanym żeń-szeń amerykański (Panax quinquefolium)
• Glaucium flavum herba (ziele siwca) [nie ma w farmakopei] — siwiec żółty (Glaucium flavum)
• Glechomae herba (ziele bluszczyku) [nie w farmakopei] — bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea)
• Glycorrhizae radix (korzeń lukrecji) i Glycorrhizae extractum siccum ad saporandum (wyciąg z korzenia lukrecji do poprawy smaku) — lukrecja gładka (Glycyrrhiza glabra)
• Graminis rhizoma (kłącze perzu) — perz właściwy (Elymus repens)
• Grindeliae herba (ziele grindelii) [nie ma w farmakopei] — doględka nastroszona (Grindelia squarrosa)

H

• Hamamelidis folium (liść oczaru) i Hamamelidis radix (korzeń oczaru) — oczar wirginijski (Hamamelis virginiana)
• Hederae folium (liść bluszczu) — bluszcz pospolity (Hedera helix)
• Helianthi annui oleum raffinatum (olej słonecznikowy oczyszczony) i (nie w farmakopei) Helianthi flos (kwiat słonecznika) — słonecznik zwyczajny (Helianthus annuus)
• Helichrysi flos (kwiat kocanek), Helichrysi inflorescentia (kwiatostan kocanek) [ep11] — kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium)
• Herniariae herba (ziele połonicznika) [dawniej w farmakopei] — połonicznik nagi (Herniaria glabra)
• Hippocastani flos (kwiat kasztanowca), Hippocastani cortex (kora kasztanowca) [nie ma w farmakopei] — kasztanowiec pospolity (Aesculus hippocastanum)
• Hydrolapathi radix (korzeń kobylaka) [nie ma w farmakopei] — szczaw lancetowaty (Rumex hydrolapathum), szczaw kędzierzawy (Rumex crispus), szczaw tępolistny (Rumex obtusifolius), szczaw skupiony (Rumex conglomeratus)
• Hyoscyami folium (liść lulka) [nie ma w farmakopei] — lulek czarny (Hyoscyamus niger)
• Hyperici herba (ziele dziurawca) i Hyperici herbae extractum siccum quantificatum (wyciąg suchy kwantyfikowany z ziela dziurawca) — dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum)
• Hyssopi herba [nie ma w farmakopei] — hyzop lekarski (Hyssopus officinalis)

I

• Innoxia herba (ziele bielunia indiańskiego) [nie w farmakopei] — Datura innoxia
• Inulae radix (korzeń omarnu) [dawniej w farmakopei] — oman wielki (Inula helenium)
• Isatidis radix (korzeń urzetu) — urzet barwierski (Isatis tinctoria)

J

• Juglandis folium (listek orzecha włoskiego) [nie w farmakopei] — orzech włoski (Juglans regia)
• Juniperi galbulus syn. Iuniperi pseudo-fructus, Fructus juniperi (szyszkojagoda jałowca) i Juniperi (Iuniperi) aetheroleum (olejek eteryczny jałowcowy) — jałowiec pospolity (Juniperus communis)

L

• Lamii albi flos (kwiat jasnoty białej), Lamii albi herba (ziele jasnoty białej) [nie ma w farmakopei] — jasnota biała (Lamium album)
• Lavandulae flos (kwiat lawendy) i Lavandulae aetheroleum (olejek eteryczny lawendowy) — lawenda wąskolistna (Lavandula angustifolia)
• Ledum palustris herba (ziele bagna zwyczajnego), Ledum palustris folium (liść bagna zwyczajnego) [nie ma w farmakopei] — bagno zwyczajne (Ledum palustre)
• Leonuri cardiacae herba (ziele serdecznika) — serdecznik pospolity (Leonurus cardiaca)
• Leuzeae rhizoma et radix (Rhapontici rhizoma et radix) (kłącze i korzeń szczodraka) [nie ma w farmakopei] — szczodrak krokoszowaty (Rhaponticum carthamoides)
• Levistici radix (korzeń lubczyka) — lubczyk ogrodowy (Levisticum officinale)
• Linariae herba (ziele lnicy) [nie ma w farmakopei] — lnica pospolita (Linaria vulgaris)
• Lini semen (nasienie lnu) i Lini oleum virginale (olej lniany pierwszego tłoczenia) — len zwyczajny (Linum usitatissimum)
• Liquiritiae radix (korzeń lukrecji) i Liquiritiae extractum siccum ad saporandum (wyciąg z korzenia lukrecji do poprawy smaku) — lukrecja gładka (Glycyrrhiza glabra)
• Lobeliae herba (ziele stroiczki rozdętej) [nie ma w farmakopei] — lobelia rozdęta (Lobelia inflata)
• Lupuli flos (szyszka chmielu) (syn. Strobuli Lupuli) — chmiel zwyczajny (Humulus lupulus)
• Lycii fructus (owoc kolcowoju) [jest w ep 9.6] — kolcowój zwyczajny (Lycium barbarum)
• Lycopi herba (ziele karbieńca) [jest w ep 9.6] — karbieniec pospolity (Lycopus europaeus)
• Lycopodium [Lycopodii spora] (likopodium, zarodniki widłaka) [dawniej w farmakopei] — widłak goździsty (Lycopodium clavatum)
• Lythri herba (ziele krwawnicy) — krwawnica pospolita (Lythrum salicaria)

M

• Majoranae herba (ziele majeranku) [pl11] — lebiodka majeranek (Origanum majorana)
• Malvae arboreae flos (kwiaty malwy czarnej) i Malvae arboreae corolla (korony kwiatowe malwy czarnej) [nie ma w farmakopei] — malwa różowa (Alcea rosea)
• Malvae folium (liść ślazu) — ślaz dziki (Malva sylvestris) i ślaz zaniedbany (Malva neglecta)
• Malvae sylvestris flos (kwiat ślazu dzikiego) — ślaz dziki (Malva sylvestris)
• Marrubii herba (ziele szanty) — szanta zwyczajna (Marrubium vulgare)
• Maydis stigma (znamiona kukurydzy) [nie ma w farmakopei] — kukurydza zwyczajna (Zea mays)
• Matricariae flos (kwiaty rumianku), Matricariae aetheroleum (olejek eteryczny rumiankowy) i Matricariae extractum fluidum (wyciąg płynny z rumianku) — rumianek pospolity (Chamomilla recutita)
• Meliloti herba (ziele nostrzyka) — nostrzyk żółty (Melilotus officinalis)
• Melissae folium (liść melisy) i Melissae folii extractum siccum (wyciąg suchy z liści melisy) [wyciągu brak w pl8] — melisa lekarska (Melissa officinalis)
• Menthae arvensis aehteroleum partim mentholum depletum (olejek eteryczny mięty polnej z obniżoną zawartością mentolu) — mięta polna (Mentha arvensis)
• Menthae pipieritae folium (liść mięty pieprzowej), Menthae piperitae aetheroleum (olejek eteryczny miętowy), Menthae piperitae extractum siccum (wyciąg suchy z mięty pieprzowej) [wyciągu nie ma w pl8] — mięta pieprzowa (Mentha ×citrata)
• Menyanthidis trifoliatae folium (liść bobrka) — bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata)
• Millefolii herba (ziele krwawnika) — krwawnik pospolity s.str. (Achillea millefolium s.str.)
• Myrtilli fructus recens (owoc borówki czernicy, świeży), Myrtilli fructus recentis extractum siccum raffinatum et normatum (wyciąg suchy oczyszczony i standaryzowany ze świeżych owoców borówki czernicy), Myrtilli fructus siccus (owoc borówki czernicy, suchy) — borówka czarna (Vaccinium myrtillus)

N

• Nigellae sativa semen (nasiona czarnuszki czarnej) [nie ma w farmakopei] — czarnuszka siewna (Nigella sativa)

O

• Oenotherae oleum raffinatum (olejek wiesiołkowy oczyszczony) — wiesiołek dwuletni (Oenothera biennis s.str.)
• Ononidis radix (korzeń wilżyny) — wilżyna ciernista (Ononis spinosa)
• Opii extractum siccum normatum (wyciąg suchy standaryzowany z opium), Opii pulvis normatus (opium, proszek standaryzowany), Opii tinctura normata (nalewka standaryzowana z opium), Opium crudum (opium) — mak lekarski (Papaver somniferum)
• Origani herba (ziele lebiodki) — lebiodka pospolita (Origanum vulgare)

P

• Paeoniae radix alba (korzeń piwonii chińskiej) — piwonia chińska (Paeonia lactiflora)
• Paeoniae radix rubra — piwonia chińska (Paeonia lactiflora) lub piwonia Veitcha (Paeonia veitchii)
• Papaversi rhoeados flos (kwiat maku polnego) — mak polny (Papaver rhoeas)
• Pelargonii radix (korzeń pelargonii) — Pelargonium sidoides i Pelargonium reniforme
• Petasitidis folium (liść lepiężnika) [nie ma w farmakopei] — lepiężnik kutnerowaty (Petasites spurius)
• Petroselini radix (korzeń pietruszki) [brak w farmakopei] — pietruszka zwyczajna (Petroselinum crispum)
• Phaseoli pericarpium (strączki fasoli, owocnia fasoli) [pl11] — fasola zwykła (Phaseolus vulgaris)
• Piceae folium, turio, resina (liść, młode szczyty pędów, żywica świerka) [nie ma w farmakopei] — świerk pospolity (Picea abies)
• Pimpinellae radix (korzeń biedrzeńca) [brak w farmakopei] — biedrzeniec mniejszy (Pimpinella saxifraga), biedrzeniec czarny (Pimpinella nigra)
• Pini pumilionis aetheroleum (olejek eteryczny kosodrzewinowy) — sosna górska (Pinus mugo)
• Pini sylvestris aetheroleum (olejek eteryczny sosny zwyczajnej) — sosna zwyczajna (Pinus sylvestris)
• Plantaginis lanceolatae folium (liść babki lancetowatej) — babka lancetowata (Plantago lanceolata)
• Plantaginis majoris folium (liść babki zwyczajnej) — babka zwyczajna (Plantago major) [brak w ep9.6]
• Plantaginis ovatae semen (nasienie babki jajowatej) i Plantaginis ovatae seminis tegumentum (łupina nasienna babki jajowatej) — babka jajowata (Plantago ovata)
• Polygoni avicularis herba (ziele rdestu ptasiego) — rdest ptasi s.l. (Polygonum aviculare agg.)
• Polygoni hydropiperis herba (ziele rdestu ostrogorzkiego) [nie ma w farmakopei] — rdest ostrogorzki (Polygonum hydropiper)
• Polygoni cuspidati rhizoma et radix (kłącze i korzeń rdestu ostokończystego) — rdestowiec ostrokończysty (Reynoutria japonica)
• Polygoni multiflori radix (korzeń rdestu wielokwiatowego) — rdest wielokwiatowy (Reynoutria multiflora)
• Polygoni orientalis fructus (owoc rdestu wschodniego) — rdest wschodni (Polygonum orientale)
• Populi gemmae (pączki topoli), Populi cortex (kora topoli) [nie ma w farmakopei], Populi folium (liść topoli) [jest w pl11) — topola czarna (Populus nigra), topola osika (Populus tremula)
• Primulae radix (korzeń pierwiosnka) — pierwiosnek wyniosły (Primula elatior) i pierwiosnek lekarski (Primula veris)
• Pruni spinosae flos (kwiat tarniny) i Pruni spinose fructus (owoc tarniny) [nie ujęte w farmakopei] — śliwa tarnina (Prunus spinosa)
• Pseudoacaciae flos (kwiat akacji białej) [nie ma w farmakopei] — robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia)
• Psyllii semen (nasienie płesznika) — babka płesznik (Plantago afra) lub babka piaskowa (Plantago arenaria)
• Pulmonariae herba (ziele miodunki) [nie ma w farmakopei] — miodunka plamista (Pulmonaria officinalis), miodunka ćma (Pulmonaria obscura)
• Pyrethri anthodium (koszyczki kwiatowe złocienia dalmatyńskiego) — złocień dalmatyński (Chrysanthemum cinerariifolium)

Q

• Quercus cortex (kora dębu) — dąb szypułkowy (Quercus robur) lub dąb bezszypułkowy (Quercus petraea) lub dąb omszony (Quercus pubescens)

R

• Rapae oleum rafinatum (olej rzepakowy oczyszczony) — kapusta rzepak typowa (Brassica napus ssp. napus) lub kapusta właściwa olejowa (Brassica rapa ssp. oleifera)
• Rhamni catharticae cortex (owoc szakłaku pospolitego) [nie w farmakopei] — szakłak pospolity (Rhamnus cathartica)
• Rhei radix (korzeń rzewienia) — rabarbar dłoniasty (Rheum palmatum) lub rabarbar lekarski (Rheum officinale) lub ich mieszańce
• Rhodiolae rhizoma et radices (kłącze i korzeń różeńca górskiego) [nie w farmakopei] — różeniec górski (Rhodiola rosea)
• Ribis nigri folium (liść porzeczki czarnej) — porzeczka czarna (Ribes nigrum) [jest w ep9.6, brak w pl8]
• Ricini oleum hydrogenatum (olej rycynowy uwodorniony), Ricini oleum raffinatum (olej rycynowy oczyszczony), Ricini oleum virginale (olej rycynowy pierwszego tłoczenia) — rącznik zwyczajny (Ricinus communis)
• Rose pseudo-fructus (owoc róży) (syn. Fructus Rosae cum semine) — róża dzika (Rosa canina), róża alpejska (Rosa pendulina) i inne gatunki z rodzaju róża (Rosa)
• Rosmarini aetheroleum (olejek eteryczny rozmarynowy), Rosmarini folium (liść rozmarynu) — rozmaryn lekarski (Rosmarinus officinalis)
• Rubiae tincturum rhizoma (korzeń i kłącze marzany barwierskiej) [nie w farmakopei] — marzana barwierska (Rubia tinctorum)
• Rubi idaei (owoc maliny) [nie w farmakopei] — malina właściwa (Rubus idaeus)
• Rubi fruticosi folium (liść jeżyny fałdowanej) [pl11] — jeżyna fałdowana (Rubus plicatus)
• Rutae herba (ziele ruty) i Rutae folium (liść ruty) [nie w farmakopei] — ruta zwyczajna (Ruta graveolens)

S

• Salicis cortex (kora wierzby), Salicis corticis extractum siccum (wyciąg suchy z kory wierzby) — różne gatunki z rodzaju wierzba (Salix), m.in. wierzba purpurowa (Salix purpurea), wierzba wawrzynkowa (Salix daphnoides), wierzba krucha (Salix fragilis)
• Salviae officinalis folium (liść szałwii), Salviae tinctura (nalewka z szałwii) — szałwia lekarska (Salvia officinalis)
• Salviae sclareae aetheroleum (olejek szałwii muszkatołowej) — szałwia muszkatołowa (Salvia sclarea)
• Sambuci flos (kwiat bzu czarnego), Sambuci fructus (owoc bzu czarnego) — bez czarny (Sambucus nigra)
• Sanguisorbae radix (korzeń krwiściągu) — krwiściąg lekarski (Sanguisorba officinalis)
• Saponariae radix (korzeń mydlnicy) [dawniej w farmakopei] — mydlnica lekarska (Saponaria officinalis)
• Sarothamni herba (ziele żarnowca) [nie ma w farmakopei] — żarnowiec miotlasty (Sarothamnus scoparius)
• Saturejae herba (ziele cząbru) [nie ma w farmakopei] — cząber ogrodowy (Satureja hortensis)
• Schisandrae chinensis fructus (owoc cytryńca chińskiego) — cytryniec chiński (Schisandra chinensis) [brak w polskiej farmakopei]
• Senecionis fuchsii herba (ziele starca Fuchsa) [nie ma w farmakopei] — starzec jajowaty (Senecio ovatus)
• Serpylli herba (ziele macierzanki) — macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum) s.l.
• Silybi mariani fructus (owoc ostropestu), Silybi mariani extractum siccum raffinatum et normatum (wyciąg suchy oczyszczony i standaryzowany z owoców ostropestu) — ostropest plamisty (Silybum marianum)
• Sinapis albae semen (nasienie gorczycy białej) [nie w farmakopei] — gorczyca jasna (Sinapis alba)
• Sinapis nigrae semen (nasienie gorczycy czarnej) [nie w farmakopei], Sinapis aetheroleum (olejek eteryczny gorczyczny) [pl11] — kapusta czarna (Brassica nigra)
• Soiae oleum hydrogenatum (olej sojowy uwodorniony), Soiae oleum raffinatum (olej sojowy oczyszczony) — soja warzywna (Glycine max), Glycine soja
• Solidaginis herba (ziele nawłoci) — nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis), nawłoć późna (Solidago gigantea) i mieszańce
• Solidaginis virgaureae herba (ziele nawłoci pospolitej) — nawłoć alpejska (Solidago alpestris)
• Sophorae japonicae flos (kwiat szupinu chińskiego) i Sophorae japonicae flos immaturus (pączki kwiatowe szupinu japońskiego) — perełkowiec japoński (Styphnolobium japonicum)
• Sorbi flos (kwiat jarzębiny) i Sorbi fructus (owoc jarzębiny) [nie ma w farmakopei] — jarząb pospolity (Sorbus aucuparia)
• Stramonii folium (liść bielunia), Stramonii pulvis normatus (proszek standaryzowany z liścia bielunia) — bieluń dziędzierzawa (Datura stramonium)
• Symphyti radix (korzeń żywokostu) [dawniej w farmakopei] — żywokost lekarski (Symphytum officinale)

T

• Tanaceti flos (kwiat wrotycza) (syn. Anthodium Tanaceti) [nie ma w farmakopei] — wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare)
• Tanaceti parthenii herba (ziele maruny) — wrotycz maruna (Tanacetum parthenium)
• Taraxaci officinalis herba cum radice (ziele z korzeniem mniszka), Taraxaci officinalis radix (korzeń mniszka) — mniszek lekarski (coll.) (Taraxacum officinale coll.)
• Terebinthinae oleum/aetheroleum (olejek terpentynowy) — sosna zwyczajna (Pinus sylvestris)
• Thymi herba (ziele tymianku), Thymi aetheroleum (olejek eteryczny tymiankowy) — macierzanka tymianek (Thymus vulgaris) lub Thymus zygi
• Tiliae flos (kwiat lipy) — lipa drobnolistna (Tilia cordata), lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos), lipa holenderska (Tilia ×europaea)
• Tormentillae rhizoma (kłącze pięciornika), Tormentillae tinctura (nalewka z kłącza pięciornika) — pięciornik kurze ziele (Potentilla erecta)
• Trigonellae foenugraeci semen (nasienie kozieradki) (syn. Semen Foenugraeci) — kozieradka pospolita (Trigonella foenum-graecum)
• Tritici aestivi oleum virginale (olej z kiełków pszenicy pierwszego tłoczenia), Tritici aestivi oleum raffinatum (olej z kiełków pszenicy oczyszczony), Tritici amylum (skrobia pszeniczna) — pszenica zwyczajna (Triticum aestivum)

U

• Ulmariae flos (kwiat wiązówki) — wiązówka błotna (Filipendula ulmaria)
• Urticae folium (liść pokrzywy), Urticae radix (korzeń pokrzywy) — pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), pokrzywa żegawka (Urtica urens)
• Uvae ursi folium (liść mącznicy) — mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi)

V

• Valerianae radix (korzeń kozłka), Valerianae radix minutata (korzeń kozłka pocięty), Valerianae tinctura (nalewka z korzenia kozłka), Valerianae extractum hydroalcoholicum siccum (wyciąg wodno-alkoholowy/wodny z korzenia kozłka, suchy), Valerianae extractum aquosum siccum (wyciąg wodny z korzenia kozłka, suchy) — kozłek lekarski (Valeriana officinalis) s.l.
• Verbasci flos (kwiat dziewanny) — dziewanna drobnokwiatowa (Verbascum thapsus), dziewanna wielkokwiatowa (Verbascum densiflorum), dziewanna kutnerowata (Verbascum phlomoides)
• Veratri viridis rhizoma (kłącze ciemiężycy zielonej) [nie ma w farmakopei] — ciemiężyca zielona (Veratrum lobelianum)
• Verbenae herba (ziele witułki) — werbena pospolita (Verbena officinalis)
• Veronicae herba (ziele przetacznika) [nie ma w farmakopei] — przetacznik leśny (Veronica officinalis)
• Viburni opuli cortex (kora kaliny koralowej) [obecnie nie w farmakopei] — kalina koralowa (Viburnum opulus)
• Vincae minoris herba (ziele barwinka pospolitego) [nie ma w farmakopei] — barwinek pospolity (Vinca minor)
• Violae herba cum flore (ziele fiołka trójbarwnego) (syn. Herba Violae tricoloris) — fiołek polny (Viola arvensis) i/lub Viola tricolor
• Visci herba (ziele jemioły) [brak w farmakopei] — jemioła pospolita (Viscum album)
• Vitis idaeae folium (liść brusznicy) [pl11] — borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea)

Przy korzystaniu z roślin leczniczych domowym sposobem trzeba mieć świadomość tego jakie historyczne czynniki miały wpływ, na klasyfikację danej rośliny jako leczniczej. Była to w pierwszym rzędzie obserwacja efektów działania, ale ogromy wkład miały magiczne założenia typu "podobne lecz podobnym", "przeciwieństwa się znoszą lub dopełniają" i wszelkie pułapki ludzkiego umysłu jak doszukiwanie się sensu w przypadku, związków przyczynowo-skutkowych tam gdzie ich nie ma (bo mi pomogło / chociaż przeszło samoistnie), itd. Swój duży wpływ na listę ziół leczniczych miały (i w przypadku tzw. homeopatii jeszcze mają) spekulatywne, nienaukowe teorie dawnej "oficjalnej medycyny" w rodzaju teorii humoralnej czy sympatycznej. Na dobrą sprawę dopiero rozwój chemii i metod analitycznych w XIX i przede wszystkim w XX wieku oraz wejście metod naukowych do medycyny, pozwolił na uruchomienie racjonalnego oddzielania ziołowych ziaren od ich magicznych i życzeniowych plew. Proces ten nie jest jeszcze zakończony, bo współczesne famakopeie ciągle jeszcze zwierają tzw. leki homeopatyczne będące czystej wody :) szarlatanerią.

Warto zauważyć, że współcześnie stosowane syntetyczne leki składają się zwykle z pojedynczego związku chemicznego o silnym oddziaływaniu na organizm - ich działanie jest więc bardzo celowe, określone i w wysokim stopniu przewidywalne. Stosowane przez tysiąclecia preparaty roślinne są z reguły mieszaniną wielu związków chemicznych syntetyzowanych przez dany gatunek rośliny. Procentowy i jakościowy skład materiału roślinnego jest zmienny w znacznych granicach, czasem o rząd wielkości. Zależy od populacji, warunków wzrostu (podłoża, przebiegu pogody, konkurencji ze strony innych roślin), wieku rośliny, pory zbioru, sposobu suszenia, przechowywania i od innych czynników. Ziołowy preparat leczniczy jest pochodną składu i stężenia substancji w wyjściowym materiale roślinnym.

Zwłaszcza w przypadku domowych, tradycyjnych praktyk medycznych, na końcowy efekt duży wpływ mają niezbyt precyzyjne procedury ekstrakcji (typu napar, wyciąg alkoholowy). Tym niemniej do dzisiaj preparaty ziołowe są w pewnym stopniu używane w domowym i instytucjonalnym lecznictwie. Nawet jeśli rośliny lecznicze tylko w nielicznych przypadkach mają dziś większe znaczenie, to zawsze zioła lecznicze są ciekawym tematem ze względów poznawczych, historycznych i etnobotanicznych.

---

rośliny trujące · zioła przyprawowe